Aanvankelijk zag ik niet veel bijzonders aan deze kaart uit het Gelders Archief. De titel sprak me aan: ‘De Rijn met de waarden tussen Rhenen en Opheusden en de monding van de Grift’. Vooral die monding van de Grift intrigeerde me. Nu zit ik er al weer een uurtje op te turen en ik zie steeds meer!
Bij de beschrijving in het Archief staat:
Onder andere Rhenen in vogelvlucht afgebeeld. De bandijk is zeer nadrukkelijk weergegeven. De kaart is waarschijnlijk door een van de partijen ingeleverd bij de commissarissen Jacob Pieck en Johan van Stalbergen. Op achterzijde: Cas B. No. 1871, De heer van Oy contra de vrouw C.A. van Kuylenburg 1552′.
Een verwijzing is verder niet gevonden, en zonder begeleidende tekst moeten we het doen met wat de kaart ons vertelt. De tekenaar is onbekend.
Eerst oriënteren. Ik zie drie grote kerken en een kleine kapel. De teksten zijn lastig te lezen, maar ik begrijp wat er staat. Linksboven staat Rhenen, linksonderin Kesteren en rechtsonderin Hoesden (Opheusden) De tekenaar staat dus in de Betuwe en kijkt naar het noorden naar de overkant van de Rijn. Deze kaart uit 1552 laat dus bijna hetzelfde gebied zien als deze uit 1610, maar dan iets oostelijker. Met name de bandijk ten zuiden van de Rijn tekent hij gedetailleerd met vele boerderijen en hun namen.
Op de heuvels bij Rhenen staat Heijmenberg, de oude naam voor de Grebbeberg. Rechtsboven een Bechijne capel, en links daarvan een holle weg de heuvel af. Ik dacht daar duidelijk de kapel van Wageningen in te herkennen met de holle weg ernaast. Zou super geweest zijn, maar dan is het raar dat de tekenaar de heuvels tussen Rhenen en Wageningen heeft laten doorlopen. Dat geloof ik niet. De enige holle weg de Grebbeberg op is de voorloper van de huidige N225 bij de Grebbe, dus de capel moet boven het huidige Heimerstein zijn. Eens uitzoeken of daar een Beghijne capel heeft gestaan, maar dat kan best. Het dorp aan de voet van de holle weg is dus De Grebbe.
Tussen Rhenen en Kesteren een groot kasteel: huis Ter Lee, en aan het water een zwaar rokende steenhoue . Wat een rookwolken.
De tekenaar heeft het papier vast gedraaid bij het tekenen van de onderste helft van de kaart. Kesteren en Opheusden staan op de kop, net als de boerderijen en rijen knotwilgen.
De namen van boerderijen zeggen me weinig. Ik lees Claes de Wit, Bert van Pol. Van de Pol is een bekende naam in deze regio. De boerderij de Ambtse is al vele generaties in bezit van de familie van der Pol. Volgens mij is dat de mooi getekende boerderij bij de splitsing, maar daar staat geen naam bij. Op de kaart uit 1610 staat hij wel.
Ook Den Hoek en Den Oordt lagen er al in 1552: bij Den Oordt staat Noort geschreven. Oort is een hoek, maar de combinatie Den Oort werd verbasterd tot Noord. Een bekende fout die bijvoorbeeld ook de Noordberg bij Heelsum is overkomen.
Meer weten over de geschiedenis van de Rijn? . Lees meer over mijn onderzoek: Zandbanken in de Rijn en doe mee. Ik onderzoek in 24 afleveringen de 24 bochten van de Rijn tussen Arnhem en Everdingen. Lees over meanderen, anastomoseren en vlechten. Over zandbanken, rijswaarden, grienden en uiterwaarden. Over bandijken, schaardijken en kaaidijken. Over veldbezoeken van de Gelderse Rekenkamer in de 17de eeuw die zoveel mogelijk zandbanken in gebruik wilde nemen en landmeter Bernard Kempinck die kaarten aanleverde. Over het Gelders waterrecht en het leggen van kribben. Met vele kaarten, foto’s en tekeningen.
Links van Hoesden loopt een korte dijk naar de Rijn: eerst dacht ik dat dit de dijk naar het Veerhuis zou zijn met aan de noordkant van de Rijn een huis bij de Blauwe Kamer. Maar omdat de kaart verder behoorlijk goed op schaal is getekend en dit niet klopt, denk ik nu dat dit het dijkje is net ten oosten van De Spees, die een aantal jaren later zou worden gebouwd voor de Waterlinie in de 80jarige oorlog tegen de Spanjaarden. Dat dijkje ligt er nog als doodlopend wandelpad. Bij het nemen van de volgende foto sta ik op dat dijkje en kijk naar de Rijn, Grebbeberg en de Spees.
De bandijk ligt er verder nog net zo. Ten oosten van de Ambtse was blijkbaar de dijk in de buitenbocht net overstroomd: de natte plek ten oosten van de Ambtse ligt er nu nog steeds. Ook de oude meander van de Ouderijn ligt er nog net zo, nu prachtig fietsgebied; ik zie dat hij verder oostelijk begint dan ik eerder dacht. Dan klopt mijn vermoeden van het dijkje. Ten noorden van de ouderijn stroomt de Lede, met name in het westen herkenbaar bij het huis Ter Lee.
Maar dan: hij tekent bij Rhenen twee lopen van de Rijn met een middelwaart ertussen. Op de kaart in 1552 varen de boten over de zuidelijke loop, en is de noordelijke veel smaller. Welke loop heeft de Rijn uiteindelijk gekozen en is die andere nog zichtbaar? Ik teken de kaart over op een kaart uit 1893. In groen de dijken en wegen, in blauw het water van de Rijn, rood is boerderij Ambtse en huis ter Lede. Lichtgroen een oude Rijnloop, een hank.
Ok, duidelijk. In 1552 stroomde de Rijn vooral door de zuidelijke loop, maar uiteindelijk heeft de Rijn de noordelijke loop gekozen.
