Op deze kaart uit 1553 (Gelders Archief) van Johan Gielis zie je het oude dorp Wolfhees. Dat lag ten zuiden van de A50 bij de kerkheuvel, waar als herinnering een leuk kunstwerk is geplaatst: een hekwerk met daarin een kerk. Fascinerend om te zien hoe dat is gemaakt.
Gielis was commissaris aan het Hof van Gelre. Hij reisde door Gelderland naar conflictgebieden en luisterde naar ruziënde partijen. Vaak ging het conflict over grond: wat was van wie? Sommigen hadden formele papieren, gekregen van een hertog of scholtius, anderen claimden dat ze al sinds mensenheugenis gebruik maakten van dat stuk land, zonder papieren. Gielis riep getuigen op die het gewoonterecht uitlegden en bekeek de papieren, maakte een verslag en tekende een schetsje ter verduidelijking van de ‘twisteger of stridicher gebieden’.
Dit schetsje hoort ook bij zo’n conflict, maar het verslag is niet gedigitaliseerd. Ik zal het met het kaartje moeten doen. Gielis was geen cartograaf en geen landmeter. Hij ging ergens zitten en maakte een schetsje met zijn ganzeveer. Je kunt zijn schetsjes dus niet over de huidige kaart leggen.
Toch is het duidelijk wat we hier zien: het oude Wolfhees op de kop. Helemaal links staat oriënt. Hij zit blijkbaar op een heuveltje langs de A50 en kijkt naar het zuiden en schetst wat hij ziet. Van links naar rechts tekent hij de brede Heerwech of Openen Wech, later Schelmseweg. Nu een breed zandpad evenwijdig aan de A50 door de heide ten noorden van de beek, toen een belangrijke verbindingsweg tussen Arnhem en Wageningen. Evenwijdig daaraan tekent hij de Heelsumse beek. Daartussen een boerderij, twee velden met een hek of haag eromheen en een houten toegangshek. Een rondeel met vier torens in een gracht en een poort. Onderaan de heuvel met de kerk en een boerderij. Linksbovenin nog een huis, waarschijnlijk de voorloper van het Wildforsterhuis aan de Wolfhezerweg, maar dan is hij wel slordig bezig want dat zag er vast niet uit uit als een boerderij. Het had een gracht rondom (gevoed door een spreng). Maar de ligging klopt: ik zie dat Gielis de steile hoge rand langs de beek met haakjes heeft aangegeven, dus het getekende huis ligt in het dal. Vlakbij de kerkheuvel tekent hij een kruispunt met een weg naar het noorden.
Wolfhees bestond dus in 1553 uit een kerk, een rondeel, twee boerderijen en het wildforsterhuis. In 1627 is de kerk gesloopt en bijna 400 jaar later ligt het hier nog steeds stil te liggen.
Ik ben verbaasd dat de voorde door de beek even ten westen van het rondeel niet op de schets staat. Daarover schrijf ik in Langs de Heelsumse Beek. Die lag in een belangrijke handelsroute die bij Driel de Rijn overstak, via het Seelbeekdal de stuwwal opklom en vervolgens de Heelsumse Beek op deze plek overstak en vandaar verder ging naar het westen en naar het noorden. Het rondeel stond dus op een strategische plek waar grote wegen samenkwamen. Gielis vond het niet belangrijk voor zijn schets; het ging hem immers om het conflict.
Links, dwars door de landerijen tekent hij een ‘stridige wech’. Blijkbaar liepen de mensen van het wildforstergoed door andermans velden naar de kerk, en dat is vervelend ja. In de bijbehorende stukken zou ik de details kunnen lezen, maar die heb ik dus niet.
De markante grafheuvels laat hij weg. Ik neem aan landerijen zich weinig aantrokken van de grafheuvels: de boer liet dat stukje gewoon zitten en ploegde eromheen. De wegen lopen er in elk geval omheen.
Ook de sprengen staan er niet op. Dat is raar, of waren ze er toen nog niet? Dan had de gracht rond het rondeel geen water gehad. Dat brengt me wel ineens op een gedachte dat de getekende beek naar het oosten toe niet de Heelsumse Beek achter de Wodanseiken is, maar het Papendal dat misschien toen nog watervoerend was en bij de wodanseiken afbuigt naar het noorden.
Een kuil in het Heelsumse Beekdal zal een kleiput of leemkuil geweest zijn. Voor het rondeel, de kerk, de boerderijen.
Wat zie je nu nog in het veld? Het rondeel, de kerkheuvel, de beek, de Heerweg. Ik zie op het AHN lijnen waar ik ze wil hebben, maar ook waar ik ze niet wil hebben. Wat stamt uit die tijd en wat is nieuwer? Wat moet ik met de grafheuvels, sprengen, een kuil?
Dit is mijn schetsje. Toch maar de stukken lezen?
Meer lezen over de omgeving van Doorwerth? In ons boek ‘Wandelen in het Doorwerth van 1847‘ vergelijken we het Doorwerth van toen met nu.
Mooi werk!
Ik heb precies dezelfde interpretatie van het proceskaartje, als die jij geeft in je projectie op de AHN-kaart. Van den stridige wech kan ik nergens restanten meer vinden. Henk Jansen (2007/2008) geeft in zijn, gedegen studie “Oud-Wolfheze, kerspel en dorp” een foto van den stridige wech. Ik kan die weg nu echter nergens meer vinden. Hij moet over den Heilgen berg (kaart Klinkenberg, 1756) hebben gelopen. Maar wegen plachten zelden over bergen heen te gaan, zoals we al eerder vaststelden. En ik zie daar ook nauwelijks een hoogte. Of zie ik het fout?
De rechte weg van zuid naar noord op het proceskaartje liep waarschijnlijk inderdaad op de huidige grens van bos en gras/akker, en hij bestaat ten noordwesten van de A50 nog steeds als weg met een prominente wal. We bevinden ons hier op de domeingrens Doorwerth-Oosterbeek. Naar het zuiden sluit deze noord-zuid lopende weg, iets ten zuiden van de Heer wech, aan op het nog wel bestaande kromme bospad en maakt dan met een knik aansluiting op de fraaie Kerkweg naar Doorwerth (nog steeds langs die oude domeingrens).
De weg aan de uiterste oostrand van de proceskaart is de weg ten oosten van de huidige boswachterswoning, en hij sloot in het noorden aan op het wegenknooppunt op Elshoff’s kaart uit 1731, en naar het zuiden toe op de voorloper van de Zonneheuvellaan.
Overigens kloppen de onderlinge afstanden op het proceskaartje verbluffend goed.
Ook in de studie van Michiels, 1996, “Oud-Wolfheze de geschiedenis van een dorp aan de Veluwezoom” staat veel informatie over deze boeiende plek.
Ik leen graag die boeken die je hebt erover. Dat die weg en wal ten noorden van de A50 doorloopt, had ik ook gezien. Zo leuk om dit in het veld zo goed terug te zien….