Leede en de Marsch vroeger en nu

De Mars is een polder langs de Rijn bij Kesteren en Lienden in de Betuwe tegenover Rhenen. Het is een ingepolderd deel van een voormalige kronkelwaard dat een eiland werd toen de Rijn een grote meander afsneed. Het is nu een geheel met een dijk eromheen, maar het bestaat uit twee gebieden met een totaal verschillende geschiedenis. Voordat de Rijn zijn kronkelwaard afsneed, lagen er waarden tegenover Kesteren: de Oudewaard, de Leede, de Eckse waard.

Nadat de Rijn de kronkelwaard had afgesneden, lagen deze waarden ineens ver van de Rijn, en lag langs de nieuwe Rijn een groot moeras De Marsch.

Ik vermoed dat het moeras is ontstaan bij die afsnijding. Een beetje zoals de Biesbosch is ontstaan: een grote overstroming waarbij veel grond wegspoelt, en wat na het zakken van het water overblijft, is onland. Ik vermoed dat daarbij ook het dorp Verhuizen is weggespoeld.

Een interessant gebied dus en ik ben benieuwd wat ik hiervan terugvind op oude kaarten. Hoewel de oudste kaart van na deze afsnijding dateert.

De oudste kaart (die ik kan vinden) is deze uit 1552

De Oudewaard en Leede in 1552

Eerst oriënteren. Het noorden is boven. Ik zie drie grote kerken en een kapel. Linksboven staat Rhenen, links onderin Kesteren en rechts onderin Hoesden (Opheusden) De tekenaar staat dus in de Betuwe en kijkt naar het noorden naar de overkant van de Rijn. Met name de bandijk ten zuiden van de Rijn tekent hij gedetailleerd met vele boerderijen en hun namen.

Op de heuvels bij Rhenen staat Heijmenberg, de oude naam voor de Grebbeberg. Rechtsboven een Bechijne capel, en links daarvan een holle weg de heuvel af. De enige holle weg de Grebbeberg op is de voorloper van de huidige N225 bij de Grebbe, dus de capel moet boven het huidige Heimerstein zijn. Eens uitzoeken of daar een Beghijne capel heeft gestaan, maar dat kan best. Het dorp aan de voet van de holle weg is dus De Grebbe.

Tussen Rhenen en Kesteren een groot kasteel: huis Ter Lee, en aan het water een zwaar rokende steenhoue . Wat een rookwolken. De tekenaar heeft het papier vast gedraaid bij het tekenen van de onderste helft van de kaart. Kesteren en Opheusden staan op de kop, net als de boerderijen en rijen knotwilgen. De namen van boerderijen zeggen me weinig. Ik lees Claes de Wit, Bert van Pol. Van de Pol is een bekende naam in deze regio. De boerderij de Ambtse is al vele generaties in bezit van de familie van der Pol. Volgens mij is dat de mooi getekende boerderij bij de splitsing, maar daar staat geen naam bij. Ook Den Hoek en Den Oordt lagen er al in 1552: bij Den Oordt staat Noort geschreven. Oort is een hoek, maar de combinatie Den Oort werd verbasterd tot Noord. Dit is bijvoorbeeld ook de Noordberg bij Heelsum overkomen.

De bandijk ligt er verder nog net zo. Ten oosten van de Ambtse was blijkbaar de dijk in de buitenbocht net overstroomd: de natte plek ten oosten van de Ambtse ligt er nu nog steeds. Ook de oude meander van de Ouderijn ligt er nog net zo, nu prachtig fietsgebied. Ten noorden van de ouderijn stroomt de Lede, met name in het westen herkenbaar bij het huis Ter Lee.

1554 De Oudeweerd en Eckseweerd

Meer over deze kaart

1610 De Leede en de Mars

De volgende kaart van de hele gecombineerde Leede en Marsch is deze uit 1610. Het is een prachtige kaart; ik vind het heerlijk om zo’n kaart groot op mijn scherm af te beelden en de details te bekijken.

Meer over deze kaart.

Op deze kaart is het noorden onder. Je ziet links het Huis ter Leede. Links onderin de boerderij Ambtse. Rechts aan de overkant van de Rijn ligt Rhenen. Buiten de polder verder Kesteren, Opheusden, en helemaal rechts het Verhuizen: dat dorp is verzwolgen in het water van de Rijn. Bij volle maan kun je de kerkklokken nog horen luiden.

Onderaan Den Rhijn in het midden De middelwaard bij Rhenen en aan de overkant Rhenen. Een middelwaard is een drooggevallen zandbank in het midden van een rivier, wat vaak aanleiding gaf tot hevige twisten. Immers, een weert valt automatisch toe aan de aangelanden, maar van wie is een middelweert? Van de staat dus.

Rechtsonder in de polder zijn twee sluizen getekend. Bij de rechter staat Verhuizen-sluis. De linker is de Momme Sluis. Die sluizen zijn prachtig getekend op de volgende kaart uit 1650, zie rechtsonder. Zo zagen ze er dus uit. Twee sluizen, twee polders dus. De linkersluis is van de Mars, de rechtersluis van de waarden Leede + Oudewaard + Ecksewaard. Die oude ex-waarden zijn immers meer binnendijks. De Mars ligt dichter aan de Rijn.

Nog een kaart uit 1610

Van deze schetskaart bestaat een kopie uit 1650. Daarop staat eigenlijk precies hetzelfde. Een goede kopie dus.

De Leede en Marsch in 1874

Ik teken het gebied over op een topografische kaart uit 1874.

Het noorden is boven. De twee sluizen liggen er nog net zo en het hele gebied is herkenbaar.

2018

En nu? De grens tussen de Leede en de Marsch is de gemeentegrens tussen Buren (Marsch) en Nederbetuwe (de waarden). Langs die grens ligt de Leigraaf, vroeger de Leede, en daar loop ik langs voor zover dat kan.

Ook is aan perceelsscheidingen en sloten goed te zien dat Lede en Oudewaard een kronkelwaard is langs een verdwenen Rijnstroom.

Om het gebied nog beter te begrijpen, haal ik de legger van het Waterschap Rivierenland erbij. Daarop zie je alle wateren, sluizen, stuwtjes, gemalen, vispassages en dergelijke, maar dan moet je wel ver genoeg inzoomen. Als ik de hele polder wil zien, zie ik niets van dat fraais. In rood de dijken. De bovenste polder is de Mars, daaronder de ex-waarden De Leede en rechts de Oudewaard. Paars zijn gemalen en stuwen. Het groene dingetje is een vispassage. Huis ter Leede ligt in het gele rondje. De Oude Rijn langs de rand van de polder en de Leigraaf, opvolger van de de Leede zijn leuk om langs te fietsen of te lopen. En dan koffie drinken bij de vispassage natuurlijk. Zelf koffie meenemen, maar je zit er heerlijk.

Als je inzoomt, zie je alle watertjes: de donkerblauwe zijn belangrijker dan de lichtblauwe. De kleine rode maantjes zijn stuwen, waarbij het maantje ‘kijkt’ naar de hogere waterkant (oftewel, in deze uitsnede stroomt het water van rechts naar links). Het leuke is dat als je genoeg inzoomt de pijltjes van de stroming van het water kunt zien. Zie het volgende detail, waarop het gemaal De Waaij, zie foto. Dat schattige meertje, de waai, is het restant van een dijkdoorbraak.

Makkelijker is dit op de legger zelf. Dus ga lekker pijltjes volgen, vaak zal het de andere kant op stromen dan je verwacht. Veel plezier!

Alle afbeeldingen