De Neder-Veluwe in 1731

Ik neus weer eens door het digitale Gelders archief en stuit op een schitterende kaart uit 1632 (bron Gelders Archief) van het gebied tussen Ede, Renkum, Wekerom en Terlet.

De kaart is gemaakt door Nicolaes Van Geelkercken en ik ben dol op zijn kaarten. Deze is blijkbaar twee keer gekopieerd door zijn opvolgers: eerst in 1701 door van Gelder, en vervolgens in 1731 door B. Elshoff. Die tweede kopie dateert dus van 99 jaar later, maar blijkbaar veranderde er niet zoveel in 100 jaar. Zou dat echt zo zijn? Ik kan het bijna niet geloven. Dat betekent dat je geboren wordt en doodgaat in dezelfde wereld. Dat je je kinderen inwijdt in jouw kennis, en die kennis geven je kinderen weer door aan hun kinderen want die kennis blijft nuttig. Dit impliceert zo’n andere wereld dan waarin wij nu leven, waarin de wereld van mijn jeugd al niet meer bestaat.

Goed, terug naar de kaart. De begeleidende tekst luidt:

“Gekarteerd door mij Nicolaes van Geelkerck, landmeter des Furstendoms Gelre ende Graefschap Zutphen Ano 1632 den eersten Martij.

Ende gekopieert door mij onderschr ordinaris Gesworen Landmeter des Furstendoms Gelre ende geheele Graafschap ende Stad Zutphen, ende Ingenieur Actium Zutphen den 22 Novemb ao 1702  J v Gelder 5 41/57 22

Vervolgens door mij onderschr gekopieert Ano 1731 in de Maant Julij. B Elshoff gesworen Landmeter in Gelderland.

Toch een verschil: in de tijd van Elshoff bestaat inmiddels Gelderland.

Vergelijking van de kaart met de situatie nu levert, dooddoener, veel verschillen op maar de overeenkomsten vind ik leuker. Wat is er hetzelfde gebleven in bijna 400 jaar in ons volgeplande land waar geen vierkante meter nutteloos eeuwen blijft liggen?

De meeste plaatsen op de kaart bestaan nog. Hoogstens is de ene plaats uitgegroeid (Arnhem) en de ander nog precies even groot als toen: Ginkel, Mossel, West Reems (nu Nieuw Reemst), Reems, Deelen, Terlet. Andere plaatsen zoals Rincom, Helsum, Wekerom, Oosterbeek zijn gegroeid. Andere zijn verdwenen: Hartense Capel (bij De Beken) was toen een dorpje met kapel, en nu niet meer dan een boerderij (De Beken). Grunsvoort, Mariendael, Valkenhuyse zijn landgoederen of kastelen waarvan alleen Dooreweerdt nog bestaat. Wolfhees is verplaatst, de plek van de kaart, nu de kapelheuvel, is nog wel herkenbaar maar er staat niets meer (ja een kunstwerk van gaas).

Het wegenpatroon is nog herkenbaar, alleen zijn de hoofdwegen van toen nu wandelpaden. De wegen liepen tussen de dorpen en de bijbehorende heides en bossen. En tussen de dorpen en handelscentra natuurlijk, en dan het liefst over de kortste route. Een paar kilometer omrijden maakt voor een auto niets uit, maar lopend is elke honderd meter teveel onnodig tijdverlies. De koningswegen zijn er nog niet.

Bij Quadenoord zie ik een kruispunt waar maar liefst acht wegen bij elkaar komen. Een goed punt voor een herberg, maar die zou absoluut ingetekend zijn. Ik kan dit punt na een beetje puzzelen terugvinden op de kaart van 1906, maar anno 2018 is het een knik in de Telefoonweg waar een klompenpad oversteekt.

Heijdenstadt

En dan valt mijn blik op iets raars: Heijdenstadt. Omgeven door een wal, ten zuidoosten van De Ginckel, ten zuiden van de Michels Kuil, die nu bekend staat als Mechelse Kuil. Al 400 jaar lang een opvallende kuil waar in de Middeleeuwen recht werd gesproken (maxla is gerechtsplaats).

De Paalberg is als naam verdwenen, maar ligt bij de kruising van de A12 en de Buunderkamp. (Die weg heette vroeger de Vossenweg). Is Heijdenstadt  een stad op de Heide of is het een stad van Heidenen? Het eerste lijkt me niet logisch: zo staan er geen huizen ingetekend. Ik vermoed dat Van Geelkercken, en met hem vast vele tijdgenoten, dacht dat daar een heidense stad lag. Een zigeunerkamp? Roma en Sinti woonden niet in huizen maar in wagens. Dat zou heel goed kunnen!

De Heijdenstadt moet terug te vinden zijn op het AHN. Hier een reliëfkaart van dit stukje aarde en zowaar zie ik iets wat een rondlopende wal lijkt. Is het een bomkrater? Of lag het er al in 1628? Het ligt in de zuidwesthoek van een stuifzandei, in de uitgestoven laagte maar dat is een ander verhaal.

Waar zit ik? Op de Ginkelse Hei. Boven van links naar rechts de Amsterdamse Weg. Linksboven de halfronde schapenwei bij de schaapskooi bij juffrouw Tok en het fietspad. Daar naast een kuil. Die doet niet mee in dit verhaal. Een eindje verder naar rechts de Mechelse Kuil. Daar beneden de laagte waarin heidenstad ligt.

Het geheel is een uitgestoven laagte van een zandverstuiving. Het is goed mogelijk dat het zand is uitgeblazen tot aan het grondwater. Dan volstaat een ondiepe put om aan water te komen. Op het AHN lijkt de put er nog te liggen. Zou het echt?

Goed, in de tijd van Van Geelkercken lag hier dus misschien een zigeunerkamp. Eromheen loopt de Kromme Laan, de enige Kromme Laan en de verre omgeving, over een smalle rondlopende wal. Misschien hoorde die wal er ook wel bij. In elk geval is die laan ouder dan het bos, want waarom zou je een bochtige wal aanleggen die heel onhandig alle rechthoekige percelen in jouw naaldhoutplantage doorkruist? De overige paden vormen een net raster.

Duidelijk is de wal te zien van de Kromme Laan, en dat lijkt me in elk geval geen duin maar een menselijke wal. En daar binnenin nog een menselijke wal, keurig parallel. En daarbinnen het gat. Wat het is, is alleen op te helderen met archeologisch onderzoek. Resten van houtvuren, een paar potscherven, een paar resten van palen, kassa!

Elders lees ik dat het misschien een pleisterplaats is geweest op een hessenroute, maar dat lijkt mij onlogisch: dan had Van Geelkercken het dan niet Heijdenstadt maar Hessenstadt genoemd. Want die Hessenen waren net als hij Christenen, maar dan uit Duitsland. Een kamp voor Roma of Sinti lijkt me logischer.

De volgende keer ga ik eens in het bos kijken. Maar waarschijnlijk zie ik daar helemaal niets: dit soort dingen zijn op luchtfoto’s en het AHN veel beter te zien dan in het veld.

Meer over deze kaart op de site van Geert Otto Nijland.