Park Sonsbeek en Zijpendaal zijn twee prachtige landschapsparken in Arnhem die zijn aangelegd in het dal van de St Jansbeek. Ik heb al eerder geschreven over een mooie tocht Over landgoederen bij Arnhem.
En dan vind ik bij toeval een kaart uit 1753 in het Gelders Archief waar ik bijna hartkloppingen van krijg: een supergedetailleerde kaart van Park Zijpendaal. Ik vind het leuk om een oude kaart met het nu te vergelijken, dus op mijn ene scherm kijk ik naar de kaart, op mijn andere scherm naar Google Earth. Ik herken werkelijk helemaal niets. Dat wil zeggen: het is duidelijk Zijpendaal, ik herken het dal en de bossen en het weiland met de sprengkop (sours) en het huis onder het bos en ik zie de verschillende sprengenbeken. Ik zie de weg naar Delen, Lichtenbeek, Zijpendaal: het is Zijpendaal maar het is het ook niet. Het wegenpatroon is anders, het huis lijkt niet eens te kloppen. Ik snap er niets van want oude kaarten zijn meestal nog heel goed te volgen in het nu. Wat is hier aan de hand?
Maar dan lees ik dat het huis is gebouwd rond 1765 en deze kaart is ouder. Van het oude Zijpendaal, ik ben helemaal gelukkig. Hier de kaart uit 1753.
Minstens twee uur zit ik op de kaart te turen en heb mijn hart verpand aan deze karteerder uit de achttiende eeuw. En wel omdat hij het grondgebruik zo gedetailleerd tekent. Op al die andere kaarten heb ik eigenlijk nooit water gezien, en uiteindelijk ben ik landschap-ingenieur. Als je de link bij de kaart volgt, kun je hem zelf ook zo gedetailleerd bekijken, en dat geldt overigens voor al die oude kaarten die ik bespreek op dit blog.
Ik verdiep me verder in de kaart. De kaart is overigens gekopieerd in 1913, dank je wel kopieerder! Het origineel ligt namelijk in Zijpendaal en daar kan ik niet bij.
Het noorden is links, de beek stroomt dus van links naar rechts. Het zwarte bolletje een beetje links van het midden in het beekdal is het oude huis. Er zijn meerdere soursen, bronnen dus, aangegeven. Benedenstrooms van het huis zelfs een moerassig gebiedje met meerdere soursen en beken: ik denk dat daar nu de grote vijver ligt. Er zijn twee wijers ingetekend: dat zijn vijvers vlak boven een watermolen, om een regelmatige watertoever te garanderen voor de watermolen. Onder beide wijers is inderdaad duidelijk een watermolen herkenbaar. Tot zover het water.
Mooi is te zien dat de tuinen bij het huis formeel zijn ingericht. Hier en daar vermoed ik kruidentuinen. Boomgaarden, akkers en bos: het is allemaal herkenbaar. Onderin Heijde Veldt, links een wiltgraaf: een wal om wolven en gespuis buiten het landgoed te houden, die overigens buiten dit landgoed doorloopt. Rechts een wiltbaan, een elzepas en een vorster. Een elzenpas is (WNT) een stuk lage grond met elzen begroeid, broekgrond. Een vorster is een boswachter. Nu ligt daar Sonsbeek, misschien was dat toen gemeentebos???? Een stukje blijft me onduidelijk, op het volgende detail linksonderin. Ik vermoed een afgraving, misschien om de wallen te maken, of er lag goede klei om het huis mee te bouwen? Het lijkt nog het meest op een parkeerplaats, vooral omdat de weg er stokt, maar dat is een anachronisme. Ik weet het echt niet.
De paden zijn oranje, het water is blauw, maar er staan ook bruine dikkere lijnen op de kaart tussen de velden. Het kan niet anders of dit zijn dijkjes om velden heen. Met mijn irrigatie-oog kijk ik goed en nog beter, en als ik zie dat sommige velden min of meer gestreept zijn opgevuld, met aan een kant een beek en de tegenoverliggende zijde een dijk, weet ik het zeker: ik kijk naar geïrrigeerde velden, vloeiweides. Wow, dit is uniek. Hier een deel uit de tekening met beken, dijkjes en irrigatievelden:
En daarom ben ik nu op zoek naar meer kaarten van deze karteerder uit de achttiende eeuw. Want blijkbaar had deze man interesse in landbouw. Hij tekende niet alleen velden met strepen ertussen die wegen of heggen of sloten konden zijn, maar echt sloten en zelfs de irrigatierichting op de velden. Als dit echt waar is, heb ik iets unieks te pakken. Dan heeft hij dat vast ook bij andere gebieden in Gelderland zo gedaan en dat levert interessante informatie op.
Er staat een goed leesbare tekst op de kaart – met dank aan de kopieerder uit 1913 – over de grootte van het landgoed, de molens en de boeren daar en zelfs dat er tabak groeit. En uiteindelijk de naam van de karteerder: W. Leenen.
Alle afbeeldingen
Abonnees hebben toegang tot:
- transcripties van teksten op kaarten;
- pdf’s van onze in eigen beheer uitgegeven boeken;
- artikelen, sommige gepubliceerd en andere niet;
- de serie Zandbanken in de Rijn (2022);
- de serie het Merckendal (2023);
- een boekenkast vol transcripties van losse stukken zoals charters, plakkaten, verordeningen, processtukken, verbalen en wat ik maar tegen kom aan interessante teksten over het landschap en landgebruik in vroeger tijd.
boek: Sonsbeek