IJzerkuilen in de Moft

Op diverse plaatsen in de bossen van de Edese Heuvelrug liggen rijen ijzerkuilen. Je moet er zelf naar zoeken want er staat geen bordje bij. Terwijl ze een geweldige speelplaats zouden kunnen zijn voor kinderen: verstoppertje spelen in de ijzerkuilen, wie zit in welke kuil? Misschien beter van niet, want dan zouden ze snel weg-eroderen. Maar toch, ze verdienen meer aandacht. Nu liggen ze onzichtbaar in het bos, veel minder diep dan ze oorspronkelijk waren door een dikke bladerlaag onderin. Geen infobordje, geen paaltje met ‘archeologisch punt’. Jammer. Op de foto zijn ze niet indrukwekkend, maar in het echt best wel hoor: elke kuil is een paar meter diep en tien meter in doorsnede of zo, en zo tientallen kuilen bij elkaar. Een pokdalig bos.

In Nederland komt ijzer in de grond op twee manieren voor: als oer, zichtbaar door rood roestwater in een beek. En als knollen, waarbij ijzer is aangegroeid rondom kernen van leem. Op de Veluwe is in de Middeleeuwen tot rond het jaar 1100 met name die tweede vorm belangrijk geweest, zelfs op Europese schaal. Die knollen noemen we klapperstenen, omdat sommige ervan rammelen als je ermee schudt, alsof ze hol zijn en in die holte een pit zit. En dat is het ook precies: dat leem waaromheen het ijzer is aangegroeid, is uitgedroogd en is gekrompen. Dus de ijzerknol is hol en daarin zit een lemen bolletje. Mooi verhaal toch?

februari 2024: 
Ons nieuwe boek: Lopen op de Moft op oude kaarten vordert gestaag. De Moft is de berg met het grote bos tussen Ede, Bennekom, Wageningen en Renkum. Daarvan zijn in de loop der eeuwen veel kaarten gemaakt. Die kaarten bespreken we en dan gaan we erop wandelen. Ook gaan we wandelen aan de hand van archiefstukken met veldnamen zonder kaartje. 

De knollen liggen in bepaalde rivierafzettingen en komen dus van ver. Die rivierafzettingen liggen onzichtbaar diep onder de grond, behalve waar op de stuwwallen juist die laag scheef aan het maaiveld is gekomen. Vandaar dat die klapperstenen te vinden zijn in lange banen over de stuwwallen en lang niet overal. De middeleeuwers wisten die banen precies te vinden en groeven de knollen op. Het vinden van de juiste plekken is niet zo moeilijk, want het zijn de langgerekte heuveltoppen van de keienbergen, die in lijnen op de stuwwallen liggen.

Ik stel me bij die ijzerwinning een levenloos pokdalig landschap voor, met veel armoe, mannen die hun geld verdienen door onderin kuilen naar ijzerknollen te zoeken, hun gezinnen in armoedige hutten in de buurt. Alle bomen opgestookt, alle natuur vergraven. Zoiets als hedendaagse goudzoekers.

De opgegraven knollen moesten gedroogd, doorgehakt en verhit zodat het zuurstof eruit ontweek en het ijzer bruikbaar werd. Daarvoor zijn ter plekke ovens gemaakt, en daar zijn ongelooflijke hoeveelheden hout in opgestookt. Ik lees dat er voor het winnen van 1 kilo ijzer 150 kilo hout nodig was, en dat er honderdduizenden kilo’s ijzer moeten zijn gewonnen. En toch lees ik ook dat de ijzerindustrie niet de oorzaak was van de grote kaalslag op de Veluwe. Van de ovens is niets teruggevonden, maar wel van de slakkenhopen, de gesmolten stenen waar het ijzer uit is gewonnen.  Daar zal ik eens naar op zoek, want ik weet niet hoe die eruit zien noch waar die liggen.

IJzerkuilen zijn dus restanten van middeleeuwse mijnbouw. Een groot mijngebied moet gelegen hebben ten zuidwesten van Apeldoorn; daar is in totaal 82 km aan rijen ijzerkuilen gevonden. Maar ook in de zuidwesthoek van de Veluwe liggen lange en kortere rijen ijzerkuilen. Zoals met zoveel van de leestekens, zijn ze in het veld niet zo indrukwekkend. Alleen het grote veld ten NO van de oude stort aan de Mosweg is dat wel, zie het dubbelomrande gebied op de volgende reliëfkaart. Daar heb ik de twee foto’s genomen op een plek die echt een informatiepaal verdient.

Wie zoekt op het AHN vindt veel meer plekken. Het beperkt zich wel voornamelijk tot De Sijsselt, Hoekelum, de oude Moft, Oostereng, ONO.  Ze zullen ook liggen in tuinen van villawijken: eigenaren zouden informatie moeten krijgen over die kuilen, anders worden ze vast weggebulldozerd bij de tuinaanleg. Ik zie overigens ook een rijtje liggen bovenop de Zilverberg bij Doorwerth. En op de Rhederberg. Nu nog opzoeken in het veld.

Alle afbeeldingen