Stuwwallen ontstaan onder heel specifieke omstandigheden. Je hebt een ijsveld nodig dat aangroeit op een slappe ondergrond van zand en klei. Ijstongen schuiven vooruit, worden honderden meters dik en zakken tientallen meters weg in de losse ondergrond. Dat materiaal moet ergens heen en glijdt onder het ijs weg, opzij en naar voren, honderden meters omhoog tot hoge wallen rond de tongen van het ijs. Honderden meters omhoog, het klinkt ongelooflijk maar is waar.
In gebieden met een harde ondergrond liggen geen stuwwallen.
Er is niet eens een goed Engels woord voor. Er bestaat een term push-moraine, maar die term klopt niet want een morene bestaat uit rommel die door de gletsjer is meegenomen van elders terwijl stuwwallen bestaan uit lokaal materiaal dat omhoog is geperst. In Engeland komen geen stuwwallen voor, en wordt de term push-moraine gebruikt voor een heuvelrij opgestuwd morene.
NB: de term stuwwal is dus eigenlijk niet juist en geeft een verouderd idee over het ontstaan weer. In veel oudere literatuur wordt verteld dat de gletsjer als een soort bulldozer materiaal voor zich uit schoof. Dat idee is inmiddels achterhaald. Men denkt nu dat de gletsjer niet duwde, maar in de ondergrond wegzakte en de ondergrond wegperste.
In Duitsland komen net als bij ons verschillende rijen stuwwallen voor. De Niederrheinische Hohenzug is een voortzetting van de Gelderse stuwwallenrij. Ook de Twentse stuwwallen zetten zich voort in Duitsland als Rehburger Ijsrand. En in noord Duitsland ligt de rij van de laatste ijstijd waarbij het ijs niet Nederland maar Duitsland wel bereikte.
Waar liggen stuwwallen in Nederland?
Stuwwallen liggen in een baan door midden Nederland: Overijssel, Gelderland, Utrecht en Noord-Holland. Deze rij is ongeveer 120.000 jaar oud. Ze liggen er nog net zo bij, alleen is West-Nederland weggezakt en bedekt onder dikke lagen sediment en is de strook in het oosten afgesleten en grotendeels weggeërodeerd. Fascinerend dat honderden meters onder Alkmaar een hoge stuwwal ligt. De Muiderberg bij Amsterdam is het topje van een hoge stuwwal dat nog net boven ‘water’ steekt.
De overige ijstijdbulten in noord Nederland zijn geen stuwwallen, maar in toeristische boekjes worden veel ijstijdbulten wel zo genoemd.
NB: Dit vinden sommigen lastig te accepteren: hun geliefde Gaasterland, Vollenhove, Hoge berg op Texel, Steenwijk mag geen stuwwal heten? Het gaat echter om het laatste landvormende proces. Bij Steenwijk liggen drumlins, dat zijn vervormde stuwwallen die zelf weer vervormde rivierafzettingen waren. De meeste bulten in noord Nederland zijn wel omhooggeperst als stuwwal, maar nu zijn ze vervormd tot iets anders.
Hoe herken je stuwwallen?
Stuwwallen zijn bijna allemaal natuurgebied: naaldbos, hei, zand. Maar niet alle natuurgebieden zijn stuwwallen.
Het kenmerk van een stuwwal is dat oorspronkelijk bodemmateriaal door ijs opzij en over elkaar heen is geperst. Als je een stuwwal doorsnijdt, zie je schubben. Dat zie je dus alleen bij de aanleg van een nieuwe weg, kanaal, spoorlijn. Geologen gaan dan uit hun dak: bulten blijken al of niet gestuwd te zijn, discussies laaien op. De geologische kaart wordt opnieuw getekend.
Bovenop lijken stuwwallen net een groot golfplaatdak. Dat komt omdat de schubben verschillen in het gehalte aan grind, klei, zand of leem. Een schub met veel grind steekt nu, na 120.000 jaar erosie, uit boven een schub met meer klei. Wandelaars herkennen dat het pad afwisselend mul zand en stevig grind is, als je tenminste precies de golfplaat kruist. Leemgroeves, ijzerkuilen en grindgroeves zijn aan bepaalde banen gebonden. Met name ijzerkuilen liggen op honderden meters lange rijen.
Zie je hunebedgrote stenen? Dan is het geen stuwwal maar keileem. Want een stuwwal bestaat uit lokaal materiaal dat is afgezet door de rivieren en de zee. Dat materiaal is omhoog geperst, scheefgesteld en geplooid. Het kan natuurlijk best dat het keileem ouder is en later is gestuwd, of dat het jonger is en op een stuwwal is blijven liggen.
En de rest?
Alle andere bulten zijn geen stuwwallen volgens de nieuwste theorie. Het zijn wel ijstijdrelicten, en sommige zullen vast wel als stuwwal omhoog zijn geperst. Maar wat nu te zien is, zijn drumlins, eskers en dat zijn andere verhalen. Of het zijn nooit stuwwallen geweest maar dumpmorenes, en ook dat is een ander verhaal dat ik nog moet uitwerken. De Hondsrug is onder ijs ontstaan en is een verzameling megaflutes; en dat is ook een ander verhaal.
