Bij de Sallandse Heuvelrug kun je het ontstaan prachtig volgen op een geomorfologische kaart. In het veld is dat lastiger. De Sallandse Heuvelrug is op de volgende uitsnede de eilandengroep in de grote blauwgroene zee. De Twentse heuvelrug hoort er in elk geval niet bij. Maar sommige van de eilandjes van Delden, Tubbergen, Wierden, Neede en Lochem, Lutten en Archem horen er geomorfologisch wel bij en dat gaan we zo zien. In elk geval kijk ik hier uitsluitend naar de diverse bultjes die passen in dit verhaal van het ontstaan van de Sallandse Heuvelrug, maar omdat de Sallandse Heuvelrug ook een natuurgebied is en bijvoorbeeld Wierden en Delden daar echt niet bij horen, ga ik hier verder met Sallandse Eilanden.
Salland op de geomorfologische kaart
Dit is de geomorfologische kaart op Dinoloket. De Twentse Heuvelrug, onderbroken door de Rossummerpoort, hoort niet in dit verhaal. Maar alle andere rode eilanden, ook die twee in de Achterhoek, in principe wel, op eentje na: de langwerpige rechte dijk bij Sibculo zit via Duitsland vast aan de Twentse Heuvelrug.
Rode eilanden dus, die bij beter turen bestaan uit rood, paars, roze en bruin. Ik vind dat er een richting in de landvormen zit van noord naar zuidoost. Een boog rond de Twentse Heuvelrug.
Op de geomorfologische kaart veranderen de kleuren als ik verder inzoom. Mooier vind ik, maar de kleuren zijn niet duidelijk herkenbaar. En dat komt omdat het landgebruik erdoorheen schemert. Ik kan dat niet uitzetten. De grote rode vorm links bovenin lijkt uit bruin, rood en een beetje roze te bestaan (waarin beige gelifluctiedalen), maar het bruin is bos en het rood is heide: de geomorfologische kleur is hetzelfde. Zucht. Het verschil tussen rood en roze is alleen de hellingshoek; het is dus onmogelijk met deze gratis kaart een goed overzicht te krjgen. Echt superjammer.
Hoe is dit ontstaan?
Ik knip een deel eruit en kleur de grote geomorfologische eenheden rood, bruin en roze. Ineens is de puzzel duidelijk:
Fase 1: rood: De stuwwallen zijn gevormd door meerdere ijstongen. De lange rug van de Sallandse Heuvelrug. Lutteberg, Archemerg en Lemelerberg en de Lochumerberg zouden best opgestuwd kunnen zijn door de grote ijstong in de IJselvallei. De eilanden bij Markelo, Neede, Delden, Wierden en Meddo niet. Er moeten meerdere evenwijdige smalle ijsvelden gelegen hebben die stuwwallen oppersen. Deze stuwwallen raken ingesloten tussen de groeiende ijsvelden: het waren eens echt eilanden dus in een zee van ijs. Dat Wierden toch.
Fase 2: bruin: de kleine ijstongen groeien en groeien over de pas gevormde stuwwallen heen. Deze worden uitgesmeerd over een tiental kilometers tot langgerekte drumlins.
Fase 3: roze: het ijs smelt. In de laagte tussen de stuwwallen ontstaat een meer. In het rustige water sedimenteert fijn materiaal in dunne horizontale laagjes. Er vormt zich kame.
Geologische doorsnede
Ik maak via het DINOloket een doorsnede door de ondergrond via de volgende lijn:
Aan het doorlopen van de grijze stuwwal onder de vlakte is duidelijk te zien dat de heuvels van Holten en van Rijssen bij elkaar horen:
De kleurtjes van jong naar oud:
- Bovenop ligt geel dekzand: Boxtel, BX, uit het Weichselien
- Daaronder ligt in het IJseldal donkerrode Kreftenheye: afzettingen van de Rijn en de IJsel
- Daaronder ligt oranje keileem uit het Saalien, meegesleept door de ijstongen: Drente, DR
- Ook uit het Saalien maar net iets ouder, want gevormd voordat nieuw ijs eroverheen walste, is de grijze stuwwal: Drente gestuwd DT
- Daaronder ligt in het oosten grijsgroene Urk van ongeveer 450.000 jaar oud. Dit en alles eronder is niet belangrijk voor het Sallandse verhaal.
Het hele verhaal van Oost-Nederland, van Precambrium tot en met de ijstijden bij elkaar? Dat kan!
Gordeldekzand
Typisch voor de eilandengroep in Salland zijn de terrassen rond elk eiland. Volgens de geomorfologische kaart zijn dit grordeldekzandwelvingen, maar ik twijfel hieraan. Ze zouden dan door de wind afgezet moeten zijn, en ik vind ze daarvoor veel te regelmatig: rondom elk eiland aan alle kanten even breed. Waar kwam die wind dan vandaan? Nee, er moet een andere verklaring zijn, en ik denk aan strand en water.
landschap lopen 