Het Binnenveld in de 17de eeuw: de Dijkgraaf

Ik had beloofd dieper in te gaan op deze prachtige kaart van Nicolaes van Geelkercken van het zuidelijk deel van de Gelderse Vallei, gemaakt in 1655.

Nicolaes heeft meerdere kaarten van het Binnenveld gemaakt. Die kaarten kun je in twee typen indelen: landkaarten en waterkaarten. Deze kaart is een waterkaart en is gemaakt vanwege problemen met de waterhuishouding in de Gelderse Vallei. De aanleiding was een conflict in de polders van Doesburg, maar gelukkig tekent Nicolaes de hele kaart met veel detail.

De 17de eeuw is op watergebied in het Binnenveld superinteressant. In die eeuw werd de Turfgrift gegraven, de Slaperdijk aangelegd, de stroomrichting in het Binnenveld omgedraaid. De Grebbedijk brak een stuk of vier keer door waardoor het ook niet-ingewijden begon op te vallen dat het veenkussen bij Veenendaal niet meer de waterscheiding was en een overstromende Rijn direct doorstroomde tot aan Amersfoort. Waarbij dit een Utrechts probleem werd, en dus een geschil tussen Gelderland en Utrecht. Gelderland wilde het water weg hebben en Utrecht wilde het water juist bij de grens tegenhouden. Gelderland wilde ook elke winter verse klei op de komgronden. Dilemma = geschil = overleg = procedures, en dat tussen twee Staten, met aan de ene kant het Hof van Gelre en aan de andere kant het Sticht Utrecht. Je bent zo een tiental jaren verder. Waarin mooie waterkaarten gemaakt moeten worden.

Ik kan hier wel tien stukken aan wijden! Deys schrijft veel lezenswaardigs in zijn ongelooflijk fantastische boek over oude kaarten van De Gelderse Vallei maar kijkt niet door de bril van een waterkundige.

Vandaag kijk ik naar een detail op de waterkaart van Nicolaes: De Dijckgraeff aan de onderrand van de kaart. De Dijkgraaf ligt er nog net zo  en voorziet de gracht in Wageningen van schoon water.

De Dijkgraaf

Nicolaes tekent de Dijkgraaf een beetje kronkelig. De andere graven tekent hij kaarsrecht. Waarschijnlijk is de Dijkgraaf ten zuiden van de zandrug van De Kraats gegraven in de bedding van de Nergenase Beek. Die ontspringt nu bij het kruispunt bij de Van Balverenweg en Dreeslaan.

Ten westen van dit kruispunt staat een eerbiedwaardige rij knotessen en knotwilgen langs het allereerste natte deel van de Nergenase Beek. De wortels bekleden de slootkanten. Ha, daarom zijn bomen handig langs een sloot: de wortels houden de slootkant stevig.

De hoge zandrug van De Kraats is doorgraven langs bestaande percelen: ik vroeg me lang af waarom de Dijkgraaf en Rijnsteeg bij De Kraats zo bochtig zijn, om dan weer kaarsrecht naar het noorden verder te gaan. Maar het is zo logisch. De zandrug is al lang bewoond landbouwgebied en de huidige boerderijen zoals Dickenes, t Slagh en Bruxvoort liggen er misschien al wel duizend jaar. Die verplaats je niet zomaar even in de 15de eeuw voor een slootje.

Ik stel me voor hoe het er hier in de 15de eeuw uitgezien moet hebben. Ik denk dat tegenwoordig menig fietser de zandrug niet eens opvalt. Maar toen was die rug het enige bewoonde gebied, een vooruitstekende droge landengte met boerderijen en landbouwgronden, midden in een groot moeras en broek. De boerderijen zijn nu oud en eerbiedwaardig. Het is er mooi! Jammer dat er geen vrijliggende fietspaden doorheen kronkelen.

Het is goed mogelijk dat ook de Dijkgraaf ouder is dan de polders. Ik vermoed dat hij is aangelegd toen Wageningen stadsrechten kreeg, een gracht maakte, en water nodig had. Dat was in de dertiende eeuw. Oorspronkelijk zal hij gegraven zijn als een aftakking van de Nergenase Beek die begon waar nu het verdeelwerk ligt naast het fietspad. Dan bestaat dat verdeelpunt ook al meer dan 750 jaar! De doorgraving van de Kraatsrug werd pas nodig toen dit in de 15de eeuw een groot polderdistrict werd.

Ten noorden van De Kraats laat Nicolaes de Dijkgraaf bij de Maanderdijk bij Bennekom beginnen met een bocht vanaf het hoge land. Dan is dit een deel van de bedding van de oorspronkelijke Kromme Beek, die werd verlegd naar de rand van hun zandrug om de polder niet te verstoren en irrigatie mogelijk te maken.

Dus De Dijkgraaf onttrekt water uit de Nergenase Beek en uit de Kromme Beek.

De bovendijkgraafse polders

Ik vraag me af waarom Nicolaes het gebied ten oosten van de Dijkgraaf niet meeneemt. Is dat omdat hij centraal op het papier Veenendaal tekent en dan aan de rand van zijn papier niet uitkomt? Dat zou mij overkomen. Ik had vroeger bij liftbordjes na AMSTER slechts plek voor een heel klein DAMmetje.

Het klinkt logisch maar is het niet. Nicolaes heeft immers deze kaart drie keer getekend en op alle drie houdt hij de Dijkgraaf als grens aan. Dit moet hij bewust gedaan hebben. Waarom?

Het antwoord is eenvoudig: Hij was niet geïnteresseerd in dit gebied want het watert niet af richting Veenendaal maar op de Rijn. Ten oosten van de Dijkgraaf liggen de hoger gelegen bovendijkgraafse polders. Een lang woord, wat precies aangeeft wat het zijn: de polders boven de Dijkgraaf die dus afwateren op de Dijkgraaf. Op mijn zelfgetekende polderkaart van het Binnenveld is dit goed te zien. De Dijkgraaf stroomt naar de gracht van Wageningen en dan verder via de Witte Sluis (die niet wit is) naar het Havenkanaal en dan de Rijn in. Dus wie fietst over de Dijkgraaf van Wageningen naar het noorden: het water in de sloot links van je stroomt naar het IJselmeer. En het water rechts van je naar de Rijn. Wow!!!!

 

Bij het verdeelwerk ten noorden van Wageningen (zie foto) stroomt een groot deel van het water de Nergenase Beek in (de duiker rechts op de foto) op weg naar het Valleikanaal. Links gaat water onder de schuif door verder door de Dijkgraaf naar de stad. Maar afgezien daarvan: al minstens 750 jaar is het fietspad de waterscheiding tussen de Rijn en het IJsselmeer. Wow.