Gelders Waterrecht

Vroeger, heel vroeger, liep je naar een leeg stuk grond, hakte een paar bomen om en begon een boerderij. Of je voer naar een eiland en het was van jou. Maar op zeker moment werd Nederland regelland. Een van de dingen die ik me nu nauwelijks meer kan voorstellen, is dat geregeld was van wie een nieuwe zandbank in een rivier was. Misschien werkt het aan de Waddenkust nu nog wel zo, maar hier aan de Rijn is alles van Rijkswaterstaat.

Het recht op deze aanwassen en het maken van kribben om aanwassen te bevorderen stamt uit de 15de eeuw. In 1603 werd het recht opnieuw vastgelegd, en daarbij hoort deze kaart van Bernard Kempinck.

Het is de eerste van een serie kaarten, waarbij de andere specifieke situaties verduidelijken. Van deze kaart bestaan nog twee versies, eentje in kleur en eentje gedrukt in het Groot Gelders Placaetboek deel 3 kolom 278. Daar staan ook de 55 regels opgesomd. De gekleurde kaart laat ik ook zien, en wel vooral omdat het handschrift van Kempinck hopeloos is en deze gekleurde kopie is gelukkig door iemand anders gemaakt.

Maar deze gekleurde kopie laat niet goed zien wat nou van wie is op de zandbank. Blijkbaar had de kopiist geen idee wat hij aan het kopieren was. Kempinck geeft dat weer met stippellijntjes op de zandbank. Ook omdat de gedrukte kopie in het Placaetboek meer lijkt op het origineel van Kempinck aanhoudt, doe ik dat ook maar.

Het Gelders Waterrecht behandelt aanwas en opkomende zanden, recht van kribben, en het raei-recht. Dat laatste gaat over het omgaan met geschillen bij de eerste twee rechten.

Artikel 1 is eenvoudig: al wat den stroom van selfs aen iemands landt slaet of spoelt, is met ‘er daet het sijne, nae de breedte sijnes landts. Het principe is dus duidelijk: als er land aangroeit in de rivier voor jouw land, is dat nieuwe land van jou. Daarna wordt het lastig. Want hoe meet je? Wat doe je met hoeken en bochten? Wat als er nog een hank, een klein stroompje water, tussen jouw land en het nieuwe land ligt? Het wordt allemaal keurig uitgewerkt. Nederland regelland.

Nou kan ik de tekst die hoort bij de versie in 1603 niet vinden, wel de herziening in 1715. Immers, het Gelders Archief verwijst bij de kaart uit 1603 naar de herziening in 1715. Ik weet niet wat er veranderd is. In elk geval is in 1715 het schiereiland links, met de letters I, K L, N, van Joost. Ook al ligt een deel in het verlengde van het land van Baert, het nieuwe land schiet af van het land van Joost en raakt het land van Baert niet (artikel 3). Dus die heeft geen enkel recht op aanwas. Hij mag wel varen op het water in het verlengde van zijn land (artikel 4).

Het innemen van nieuw land was iets bijzonders. Er werd wijn en brood meegenomen, en er werd drie keer gerust. De eerste keer als de voorste wielen het water raakten, de tweede keer als de achterste wielen het water raakten en de derde keer als de voorste wielen het nieuwe land raakten. Daarna wordt doorgereden, en worden de paarden thuisgebracht. De wagen moet zes weken op het nieuwe land blijven staan (artikel 8).

Dit voorstel is in 1603 in de landdag aangenomen en was een vernieuwing van het oude waterrecht dat nog uit de 15de eeuw stamde. Het klink niet veel ouder, maar dat is grofweg 150 jaar daarvoor dus. In 1622 zijn er enkele wijzigingen doorgevoerd waarbij het aantal artikelen van 55 werd teruggebracht tot 34. In 1715, honderd jaar later dus, werd het weer herzien en nogmaals in 1767. En nu? Ik heb geen idee, maar ik denk niet dat dit waterrecht nog geldt. Ik kan me niet voorstellen dat een boer eenvoudigweg door een krib te leggen een zandbank in de Rijn mag inpikken. Nee, dat zal allemaal van Rijkswaterstaat zijn.

Wat opvalt: toen werd land dat in de rivier aangroeide zoveel mogelijk in gebruik genomen. De rivier werd ingekaderd. Nu geven we de rivieren juist weer steeds meer ruimte.

Voor abonnees heb ik het waterrecht uit het Placaetboek overgetypt en met alle figuren erbij tot een prachtig document gemaakt.