66 Miljoen jaar geleden, om 23:39 op onze Geologische dag eindigt het tijdperk van de Dinosauriers met een grote klap van een meteoriet, en wat daarna komt is nieuwe geschiedenis. Dit vierde tijdperk na Precambrium, Paleozoïcum en Mesozoïcum heet het Kenozoïcum, maar dat is niet zo’n handige maat voor onderzoek van Nederland, want dat staat dan gelijk aan ‘alles min een paar plekjes bij Kotten, Buurse, Glane en Zuid-Limburg’. Een iets specifiekere indeling is hier wel handig.

Vroeger gebruikten we termen die je tenminste kon onthouden: Primair, Secundair, Tertiair en Kwartair. Primair en Secundair wordt niet zoveel meer gebruikt, je ziet het alleen nog in de legenda van oude geologische kaarten, maar Tertiair en Kwartair nog wel. Ik vind dat een handige indeling, want het Kwartair begint als de ijstijden beginnen, en dat is een logische breuk. Maar nee, nu heet het Paleogeen, Neogeen en Kwartair, en het nieuwe Kwartair begint iets later dan het oude Kwartair. Ben je er nog?

Het Tertiair is ingedeeld in 5 tijdvakken die in mijn hoofd zitten als PEOMP. Het Paleogeen omvat PEO en het Neogeen MP.

Het Tertiair loopt van 66 miljoen tot 2,4 miljoen jaar geleden. Het Paleogeen en Neogeen tot 1,8 miljoen jaar geleden want het Kwartair is wat korter geworden. Dat duidt erop dat het einde van het Tertiair niet door een catastrofe duidelijk is zoals na het Perm of na het Krijt, en dat klopt: de wereld wordt geleidelijk aan kouder. Het Kwartair begint als de eerste ijstijd begint, maar wat is een ijstijd, moet dat wereldwijd zijn? De eerste koude periodes zijn blijkbaar niet belangrijk genoeg meer om bij het Kwartair te mogen horen.

Hoe dan ook, de wereld wordt in deze 64 miljoen jaar totaal op zijn kop gezet, en aan het eind is hij herkenbaar voor ons. We hadden gezien dat in het Mesozoïcum tussen China en India-Afrika de Thetyszee werd geopend, en dat vervolgens India losscheurde van Afrika en zelfstandig op zoek ging naar China. In de Thetyszee, die in zijn hoogtijdagen duizenden kilometers breed was, zetten zich kilometers dikke pakketten zandige kalken af. In het westen breken grote stukken van Afrika en Eurazia af en drijven toevallig samen op naar het westen, waarbij de Atlantische Oceaan zich opent.

Maar dan.  India botst tegen China op het grote continent Eurazia aan, en de pas gevormde Thetyszee is de kreukelzone. Een kreukelzone kan omlaag of omhoog, en de Thetyszee gaat omhoog: de Himalaya worden gevormd. Het grote logge Afrika gaat eindelijk ook op weg en drijft naar het noorden. De vooruitgestoken punt van Arabia dringt zich in het continent van Eurazia en het noorden van Afrika komt in botsing met Europa. Italië komt omhoog uit de zee en dringt als een gigantische vuist Europa binnen, waarbij de zeebodem van de Thetyszee die ertussen lag omhoog komt: de Alpen worden gevormd. Griekenland komt ook op uit zee, het ene na het andere eiland komt boven. Spanje komt in de verdrukking en duwt tegen Frankrijk aan waarbij de Pyreneeën worden gevormd. De Thetyszee verdwijnt bijna helemaal, je kunt de Middellandse Zee als het laatste stukje zien.

Al deze processen gaan nog steeds door overigens. De Himalaya en Alpen worden hoger, de Middellandse Zee kleiner, de Atlantische Oceaan groter. En in het oosten van Afrika breken nog steeds stukken continent af, eerst Arabia en nu ook het deel ten oosten van de Great Rift Valley.

En Nederland? Hier gebeurt niets. Wel worden de Ardennen en het Rijnmassief mee opgeheven omdat ze nou eenmaal aan de Alpen vast zitten. Oude rivieren zoals de Rijn houden het proces van opheffing keurig bij en snijden zich in hetzelfde tempo in. Vandaar dat het Rijnmassief meer op een hoogvlakte lijkt met ingesneden dalen, dan op een gebergte: er rijzen geen bergen op, maar er snijden dalen in.

Zuidoost Nederland rijst mee met het Rijnmassief, noordwest Nederland zakt en zakt en zakt nog steeds. Kilometers dikke zeepakketten worden afgezet. Soms is heel Nederland zee en worden overal Noordzeelagen afgezet, soms is een deel land, en die lagen ontbreken dan in Zuid-Oostnederland.

Op dit blog laat ik veel doorsnedes door de ondergrond zien (bron Dinoloket) en vaak zijn de onderste lagen lichtpaars DOngen uit het Eoceen, donkerpaars RUpel uit het Oligoceen, groen BReda uit het Mioceen en groen OOsterhout uit het jongste Plioceen.

Zien we wel eens Paleogeen en Neogeen als we wandelen of fietsen? Jazeker. In Twente en de Achterhoek ligt Paleogeen en Neogeen voor je neus. Bij Osse in Losser werd van de oudste Paleogene klei bakstenen gemaakt. Bij Winterswijk haalt groeve De Vlijt iets jongere, maar nog altijd 25 miljoen jaar oude, Paleogene klei naar boven voor bakstenen. De hoogtes in Twente en de Achterhoek zijn deels Paleogeen en Neogeen. Die lagen zijn op veel plekken tijdens de ijstijd gestuwd en versmeerd tot keileem.

Enkele groeves in Limburg winnen uit het Neogeen zilverzand als grondstof voor glas. Vlak over de grens, tussen Aken en Keulen, wordt uit het jongste Neogeen bruinkool gewonnen in kilometers grote open mijnbouw waarvoor tientallen dorpen zijn opgeofferd. Duitsland is van plan daarmee door te gaan tot de bruinkool op is. Gelukkig ligt dit bruinkool onder Nederland te diep om commercieel aantrekkelijk te zijn.

En dan wordt het kouder op aarde.