En dan eindelijk 1,8 miljoen jaar geleden, 23:59:27 uur op onze geologische klok, begint het Pleistoceen, de tijd van de ijstijden. Nog 33 seconden te gaan op onze geologische dag en eindelijk wordt ons land een beetje gevormd.
De volgende kaart van Nederland vertelt het verhaal. Dat wil zeggen, het verhaal van ijs-Nederland boven de lijn Haarlem – Nijmegen. Ik kijk naar beneden tot en met De Betuwe, want de Betuwe hoort nog bij ijs-Nederland. Zeeland, Brabant en Limburg hebben een eigen verhaal.
Nederland ijsland. Drie keer heeft het ijs Nederland bereikt, steeds verder rukte het op naar het zuiden. Drie ijsfronten met drie waterstromen eronder. De volgende kaart toont wat meer detail:
Ik vertel het verhaal in vijf hoofdstukken.
1 Het ijs komt naar Nederland
Er was eens…. een aarde die al 4,6 miljard jaar rondjes draaide om de zon. En toen werd het 1,8 miljoen jaar geleden op die aarde koud. Waardoor dat komt? Dat is een ander verhaal en dat vertel ik nog wel eens.
Europa lijkt op het Europa van nu, maar soms ligt de zee honderd meter lager en soms een tiental meters hoger dan nu. Engeland zit aan Frankrijk vast, de Noordzee is de delta van drie grote rivieren Eridanos, Rijn en Maas. De Eridanos is een duizenden kilometer lange superrivier, zoiets als de Amazone nu, die door de Oostzee stroomt naar het zuidwesten (tussen Denemarken en Scandinavië door naar zee?).
Maar dan rukt het ijs op en tijdens het Elsterien, 430.000 jaar geleden, bereikt het Nederland. Het front ligt een tijd ten noordoosten van de Hunze. Voor het ijsfront ligt morene of zijn het stuwwallen? Hiervan zijn nog een paar bultjes te zien in het veld in Groningen, maar ze zijn klein en versmeerd door het zich verder uitbreidende ijs.
De Rijn stroomt vanuit de Alpen via het IJsseldal en de Maas vanuit de Ardennen via de Gelderse Vallei zover mogelijk naar het noorden tot ze door het ijs worden tegengehouden en buigen dan vlak onder het ijs af naar het westen, naar zee. De Eridanos stroomt onder de gletsjerrand ook naar het westen. Het smeltwater van de gletsjer zelf voegt zich bij de Eridanos. Samen vormen de drie rivieren een gigantische stroomvlakte naar het noordwesten. Zo’n stroomvlakte vlak onder het ijsfront heet een pradolina. In de eerste fase ligt de pradolina in Groningen in het Hunzedal.
Landvormen
- ijsrandresten in Groningen
- de pradolina van de Hunze
Het wordt warmer en weer kouder en het ijs rukt verder op.
2 Het ijs rukt op tot de lijn Alkmaar – Emmen
In een latere fase komt het ijs tot aan de lijn Alkmaar -Emmen en daaromheen ligt weer morene of stuwwallen. Ook dit is later versmeerd door het verder oprukkende ijs maar lokaal goed herkenbaar aan allerlei bergjes en bultjes zoals Het Rode Klif, Urk, Texel, Wieringen. Een deel van deze bultjes hebben nu de vorm van drumlins. Aan de voet van het ijs stromen de Eridanos, Rijn en Maas naar het westen en maken een nieuwe pradolina, nu het dal van de Vecht en het verlengde daarvan door Noord-Holland naar zee.
Waarschijnlijk ontstaat in deze periode het nauw van Calais. Immers, de zee raakte bevroren en bedekt met ijs, het water kon geen kant uit, hoopte zich op en stroomde uiteindelijk naar het zuidwesten weg. Het is ongelooflijk en het is een theorie.
Landvormen
- ijsrandresten met drumlins in Texel, Friesland, Drenthe, NW Overijssel
- tunneldalen met potklei in Friesland, Groningen en Drenthe
- keileem in Friesland, Groningen, Drenthe
- de pradolina van de Vecht
Het wordt warmer en weer kouder en het ijs rukt verder op: de grote ijstijd begint. Lees verder
Hoi Mathilde, ik lees je artikeltjes met belangstelling. Ik ben geoloog en landschapshistoricus en part-time werkzaam bij Geopark de Hondsrug. Jij bent een van de weinigen die het Hunzedal als pradolina uit de Elster ijstijd beschrijft, een interpretatie waar ik het wel mee eens ben. Heb jij daar bronnen voor? De meeste geologen laten de Hondsrug en het Hunzedal pas in de Saale ontstaan. Ook jouw idee van “drumlinisatie” van de Hondsrug is fascinerend. Mijn emailadres is wytse_sikkema@hotmail.com.
Hoi Wytse, dank voor deze leuke reactie!
Hunzedal als pradolina uit het Elsterien: ik heb het niet zelf verzonnen, maar zal eens nazoeken waar ik het gelezen heb. Mij lijkt het inderdaad logisch. Er wordt gediscussieerd over de volgorde: is de volgorde Hunze -> Vecht -> Rijn, dus een pradolina voor de oprukkende ijskap, of is het juist andersom van een terugtrekkende ijskap. Dat zou je moeten kunnen simuleren, maar ik kies dus voor het Hunzedal als het oudste van de drie, en inderdaad ontstaan in het Elsterien toen noordoost Groningen onder het ijs lag (en de Ems dus niet op zijn huidige plek kon liggen).
De drumlinisatie van de Hondsrug is wel mijn eigen idee, maar dat de heuvels bij Steenwijk zijn gedrumliniseerd, las ik bij iemand anders. Toen ben ik verder gaan zoeken naar andere Nederlandse kandidaat-drumlins. Zoals bij Wierden en op de Hondsrug. Het lijkt mij een logische ontwikkeling in het proces van het voortrukkende ijsveld dat al doende zijn eigen stuwwallen drumliniseerde, zeker degene die tussen twee velden beklemd raakten en daarna verder werden overwalst. Of het te bewijzen is?
Dag Mathilde, hoorde van een kennis dat er een app is waarmee je het landschap alshetware kunt lezen, kun je me helpen?
Nee ik ken hem niet. Maar ik hoor het graag als je meer weet.
Met AHN.nl in combinatie met topotijdreis.nl kom je een heel eind.
Die twee websites hebben mijn hobby zo veranderd! Net als dinoloket overigens, waar de nieuwste geologische, geomorfologische en bodemkundige inzichten zijn verwerkt. Maar Fons vraagt om een app, en die ken ik niet.
Mooie reeks Mathilde!
Een goed artikel over de doorbraak in het engelse kanaal vindt je hier.
https://www.volcanocafe.org/jokulhaup-in-the-english-channel/
Eén van mijn fav blogs. 🙂
Dank voor de tip, geweldig artikel. Zo goed kan ik het niet. Het woord jokuhlaup wilde ik ook gaan gebruiken, letterlijk gletsjerloop.
Verbijsterend dat het ijs zo ver kon komen. Gletsjers vindt je nu alleen nog in de Alpen en in Noorwegen. Deze serie is heel informatief. Bedankt.
dank je wel voor het compliment. Toen dit nog niet algemeen aanvaard was onder de wetenschappers, beklom eens een sceptische geoloog op de Martinitoren in Groningen om zogenaamd de bergen te zien waar het ijs vandaan kwam. Het zijn inderdaad gigantische processen, waar je nu al fietsend door het land geen weet van hebt.