Achter de Schoonebeekse Grift zit een geweldig verhaal: het verhaal van een Antwerpse handelaar die turf zocht en vond in Veenendaal, dat wou verhandelen in Antwerpen en daarvoor een 20 km lang kanaal groef tussen Veenendaal en Heiligenberg bij Leusden om zijn turf in Antwerpen te krijgen. In 2019 was het 500 jaar geleden dat Gilbert van Schoonbeecke geboren werd en dat is groots gevierd in Veenendaal met het Gilbertjaar.
Nicolaes van Geelkercken tekent in 1628 de Schoonebeekse Grift in zijn volle lengte in tussen de Rode Haan bij Veenendaal tot aan de gracht in Amersfoort rechtsonder in de hoek. Dat maakt deze kaart tot een uniek monument van de Schoonebeekse Grift. Om de grift op zijn papier van 59 bij 145 cm te krijgen, propt hij Amersfoort rechtsonder in de hoek. Wijselijk zet hij er geen windroos bij, maar je moet meedraaien met het water. Links ligt het noorden rechts, en rechts ligt het noorden onder, als je dat kunt volgen.
Nicolaes schrijft dat de grift verland is, en inderdaad is in zijn tijd, 90 jaar na het graven, de turfwinning in Veenendaal alweer voorbij en de grift buiten gebruik. In de 20ste eeuw is het Valleikanaal gegraven, en daarvoor is deels de Schoonebeekse Grift gebruikt. Maar niet overal, want die grift was wel kort maar niet overal even slim aangelegd.
Dit staat er in het Aardrijkskundig woordenboek (1847) over de Schoonebeekse Grift:
Dat klopt mits je Veenendaal op de Veluwe vindt liggen. De Grift is ouder dan de Slaperdijk en liep in 1628 ten westen langs Woudenberg. Het klopt ook dat de route verlegd is; de oude route door Woudenberg is een ander verhaal.
Ik vraag me af wat je nu nog terugvindt van de Schoonebeekse Grift, dus ik vergelijk de kaart uit 1628 met die uit 2019, met een tussenstap in 1902 waar hij duidelijk op is ingetekend. Later in het jaar, als de dagen iets warmer en langer zijn, ga ik er wel eens langs fietsen en verfraai ik dit verhaal met foto’s. Nu plaatjes van Google streetview (die lang niet overal de grift volgt uiteraard) en natuurlijk de kaart.
Laat ik beginnen met het intekenen van de Schoonebeekse grift (paars), de Luntersebeek (geel) en het huidige Valleikanaal (blauw) op de kaart van Van Geelkercken:
De Gilbert van Schoonenbeecks Grijfft zoals Nicolaes hem noemt begint bij het huis van Claessen aan de Grijfft naar de Eeder Veenen bij Veenendaal. Vandaar loopt hij naar De Rode Haan.
In mijn boek 'Water in het Binnenveld' beschrijf ik de geschiedenis van het waterbeheer in het Binnenveld, het gebied tussen Veenendaal, Ede, Rhenen en Wageningen. Bekijk dit boek bij bol.com.
De Rode Haan werd later een belangrijk punt in de Slaperdijk en De Grebbelinie en daar werden ook een aantal heulen gemaakt om het water door de dijk te voeren. Het punt heet nog steeds De Rode Haan en er ligt nog steeds een grote sluis.
Het deel van de Schoonebeekse Grift vanaf de Rode Haan is opgenomen in het Valleikanaal en ligt er nu nog net zo.
Een eindje verder wordt het leuk. Nicolaes geeft in 1628 aan waar de grift problemen oplevert, dus waar iets aan gedaan moet worden om een eind te maken aan de eindeloze ruzie tussen t Sticht en Gelderlant over het waterbeheer in de Vallei. Hij tekent bij Ringelpoel een soort afslag van de grift en zet erbij: loopt desen wegh aff. Een eindje verder nog een keer. Op twee plekken verliet het water blijkbaar eigenzinnig de grift en ging zelfstandig op zoek naar de laaggelegen Lunterse Beek. Dit moet het begin van het verlande deel van de Grift zijn geweest in de tijd van Nicolaes. Ik zoek of ik deze plekken kan terugvinden op de kaart, en ja hoor. De eerste afslag is nu de plek waar het Valleikanaal met een rechte hoek de Schoonebeekse Grift verlaat en de kortste weg naar de Lunterse Beek volgt. Wow, dat had Nicolaes in 1628 al gezien en zo is het 300 jaar later gegraven. Op de volgende kaart teken ik op de kaart van Nicolaes in blauw de Schoonebeekse Grift en in rood het huidige Valleikanaal.
Vanaf dit punt loopt de Schoonebeekse Grift rechtdoor, en op de kaart van 1902 is hij gemakkelijk te volgen, zie de blauwe lijn (de rode is het Valleikanaal):
Nu in 2019 is daar niet veel van over omdat hier de A12 ligt. Maar in 1902 was dit al niet meer dan een sloot immers was dit deel in de tijd van Nicolaes al verland. In 1902 stroomde de grift richting de Broeksloot (Het Valleikanaal bestond nog niet), zie de pijl links op het kaartje (in het meest linkse groene weiland): die pijl gaat naar rechts.
Een eindje verder pak ik op de kaart de grift weer op bij de Rumelaarseweg. Vanaf dit punt tot aan Amersfoort bestaat de grift nog. Langs de grift ligt de Griftdijk, verderop de Slappedel, daarna weer Griftdijk. Ten zuiden van Woudenberg een sluis, ten noorden bij Geerestein een tweede. Nicolaes tekent twee heulen, den huel opt [Ran] en den huel aen den Ringelpoel (zie de kaart waar ik met blauw en rood op getekend heb). Niets veranderd in 400 jaar.
Ten noorden van Woudenberg en Geerestein komt het Valleikanaal erbij. Op de kaart van 1902 zie ik dat dit de rechtgetrokken bedding van de Lunterse Beek is. Nicolaes tekent dit punt in 1628 als een kruising van de grift en de beek, en zet erbij Cruijsbeeck. (Het noorden ligt hier onder). Linksboven op het kaartje staat Wouvenbergh en Gerestein.
Een kruising van een kanaal met een beek dus, dat kan, maar dat is niet eenvoudig. In zijn tijd liep het kanaal rechtdoor, nu is het eerste stuk gedempt. Dit punt in 1902: (ter vergelijking van de twee kaartjes, de ene uit 1628 en de tweede uit 1902, moet je een van de twee op de kop zien). Nicolaes schrijft Luesderbrugh, dat is nu de Moffenbrug.
Dan komen we bij Leusden. In Zuid Leusden ligt de Schoonebeekse grift als klein slootje achter de huizen, zie bovenstaande beeld uit Google streetview. Verderop is hij weer groter, stroomt door Leusden-zuid, langs de Hekkersdreef en de Groene Zoom.
Nicolaes tekent in 1628 een heuveltje met daarop huis Heijligenbergh en daar komen de grift en de Luntersebeek samen. En ja hoor, dat is nog steeds zo. (De kaart staat op de kop, het water komt van de bovenkant van de kaart). Ik vermoed dat het plan was dat Gilbert van Schoonbeecke bij de Heijligenbergh kon stoppen met graven. Maar helaas, dat ging niet door. Bij Amersfoort lagen buiten de wal bleekvelden, en daar werd het schone water van de beek voor gebruikt. Dus Gilbert moest zijn grift doorgraven naar de gracht.
Vanaf de Heiligenberg stroomt de Luntersebeek (die nu dus Heiligenbergerbeek heet) door park Randenbroek naar de gracht van Amersfoort.
Vanaf Amersfoort kon Gilbert zijn Veenendaalse turf ‘gemakkelijk’ verder naar Antwerpen vervoeren. Welke route zou hij genomen hebben? Waarschijnlijk verder over de Eem, Zuiderzee, Amsterdam, op de een of andere manier binnendoor naar Rotterdam, de wateren van Zeeland over naar de Schelde en naar Antwerpen. Wat een onderneming; die Veenendaalse turf moet veel opgebracht hebben.
Je schrijft: “De Gilbert van Schoonenbeecks Grijfft zoals Nicolaes hem noemt begint bij de Rode Haan bij Veenendaal. Tussen de Rode Haan en de Zwaluwstaart in het handelscentrum lag destijds de Monnikengrift dus daar kon Gilbert mooi gebruik van maken.” Dat had hij best gewild, maar dat vonden de veengenoten niet goed, Was dat wel zo geweest dan had hij die Schoonebeker Grift niet naar het noorden toe hoeven graven. Heb je voor mij het nummer van die kaart? Ik kan hem bij het GA niet vinden.
De kaart van Van Geelkercken uit 1628 is nummer 1536. Ik zie daarop dat hij begint bij de grift naar de Gelderse Venen, vandaar naar de Rode Haan graaft, en daar aanhaakt op de Monnikengrift. Ik heb de link naar de kaart in het Gelders Archief net toegevoegd. Ik lees graag als het niet klopt.