Sportcentrum Papendal is genoemd naar het Papendal, een droogdal uit het Weichselien. Dat is ontstaan doordat na een koude winter smeltende sneeuw een klein laagje ontdooide grond meenam naar beneden. En dat honderdduizend jaar lang. Het is nu een droog dal met hoogstens hier een daar een vennetje. Hier het Papendal op het AHN.
Het is dus een droogdal en het is ook een droog dal. Maar dat is niet altijd zo geweest. Zo verbaas ik me er al eerder over dat er zo’n gigantische heul in is gelegd bij Wolfheze. Want dat fietstunneltje is niet als fietstunneltje bedacht, maar als heul die waarschijnlijk broodnodig was om in natte tijden water af te voeren. Het is een klein fietstunneltje (velen kunnen er niet rechtop in lopen, maar gebogen over het stuur fietsend lukt wel) maar een grote heul.
De grote doorgang in het fietspad naar Reemst onder de A12 leek me ook raar. De A12 is door de Duitsers in de oorlog aangelegd, maar om daar zo’n gigantische heul in aan te leggen? Maar ik vergis me: dit was de onderdoorgang voor de spoorlijn van Wolfheze naar het Duitse vliegveld in Deelen, het bommenlijntje.
En wat zie ik op de kaart van Elshoff uit 1722? Twee dammen in het Papendal!
Meer over deze kaart.
Geelkercken tekent er in 1629 zelfs vier. Damekes noemt hij ze. (Volgens het Gelders Archief is de kaart uit 1629, maar Van Geelkercken zelf noemt op meerdere plekken 1646. Voorzienende geest!). De dam bij de Vreepol is volgens Van Geelkercken widderom opgemaeckt anno 1646. Bij de dam bij de Braspol tekent hij nog een dam, en schrijft erbij “dese waeterdam moet hier leggen”.
Meer over deze kaart
Hij tekent ook wegkruisingen in het Papendal met blauwe vlekjes erboven: een weg op een dam, met een stuwmeeertje erachter!
Dammen, heuse stuwdammen met stuwmeren erachter? Onvoorstelbaar, het is hier nu kurkdroog. Dan lees ik in een artikel dat nog steeds eens in de zoveel natte winters er water stroomt door het Papendal. Zouden er misschien nog steeds dammen liggen?
Ik zoek de plekken van de palen op de huidige topografische kaart: de Vredepol, de Braspol, plus nog twee. Dat is niet zo moeilijk, want er staan nog altijd grenspalen in het Papendal, waaronder de Vredenpol en de Braspol. De overige vind ik op Topotijdreis. In de buurt van de bovenste twee moeten de damekes gelegen hebben.
De palen met een dubbele cirkel ken ik bij naam: rechtsboven de Vredenpol, dan de Braspol, dan een naamloze en dan komt de Goossenspol, weer een paar naamloze en dan de Biessenpol. Die laatste staat op de ZOhoek van Reemst.
De dammen lagen bij de Vredenpol en de Braspol. Dan nog eentje daar tussenin waar de weg van Reemst naar Kempenberg het Papendal kruist, plus eentje verder bovenstrooms van de Vredenpol. Ik zoek de plekken op het AHN en teken ze in, ongeveer dan.
Het verrast me dat dit staat op kaarten uit de 17de eeuw. Want het was toen droog, het was de toptijd van de gigantische zandverstuivingen. Die zowel Elshoff als Van Geelkercken duidelijk intekenen. Maar hoe combineer je droogte en zandverstuivingen met dammen? Die dammen zullen nodig zijn geweest om afstromend water na een grote hoosbui op te vangen. Het zandgebied erachter was behoorlijk kaal, het zand was een slechte spons, er lag geen bodem op. Dus als het stortregende, stroomde het water over de grond weg, het beetje vruchtbare bovengrond wat er was meenemend. Gerrit stelt, ik denk terecht, dat ze bovenstrooms water wilden vasthouden als hooiland, weide, om vlas te roten misschien. Dat lijkt me heel goed mogelijk.
Het is weer actueel: uitgedroogde grond houdt slecht water vast. Ons waterschap waarschuwt er ook nu voor. Een paar hoosbuien maakt de droogte van de afgelopen jaren niet goed. Daar kwamen ze in 1646 in Reemst ook achter. Misschien moeten we wel weer aan de dam.
We gaan kijken in het veld naar de dammen. Bij de Vredepol lag een dam, maar ik zie niets. Niet eens een dal waarin hij gelegd zou kunnen worden.
Maar dan bedenk ik dat ik verkeerd heb gekeken: de asfaltweg Kempenerweg steekt vlak voor deze paal het Papendal over, en ligt daar wel degelijk op een dam. Bij gebrek aan een eigen foto een foto van Google streetview van die plek: rechts is het lager. Mijn dam!
Het Merckendal is de naam van het grote vanggebied van de Heelsumsebeek. Meer weten hierover? Ik heb een serie van 25 delen over het uitgestrekte wandel- en fietsgebied op de Nederveluwe rond de Zijpenberg, Rozendaalseveld, Terlet, Schaarsbergen, Kempenerberg, Warnsborn, Lichtenbeek, Wolfheze en Heelsum. Over geologie en landschap, bodems en vegetatie, oude kaarten en stukken, wallen en wegen, grenspalen en RD-stenen, sprengen en watervallen. Met name over dingen die je niet in wandelgidsen leest. Met wandelroutes, speurtocht en nog veel meer. Voortaan kijk je anders om je heen. Meer over inschrijven.
Het fietstunneltje ken ik als ‘schaapstunnel’. Er waren er drie tussen Oosterbeek en Wolfheze en alleen de middelste bestaat nog. De westelijke tunnel nabij Wolfheze is volgens mij gebruikt om een gasleiding doorheen te leggen (en in het landschap nog wel te herkennen, waarschijnlijk). De oostelijk schaapstunnel was in 1968-1970 al vrijwel niet meer te vinden. De westelijke tunnel ligt een stuk hoger en dat maakt m.i. de rol als waterafvoer minder voor de hand liggend.
Maar toch is hij ontworpen als waterafvoer. HIj ligt misschien wel hoger, maar hij ligt op de bodem van het Papendal.
Een buitengewoon interessante blog! Vol voer voor geomorfologen. Ons is gebleken dat op de Veluwe hier en daar ook dammen moeten zijn gebouwd om de barrièrewerking van diepe droogdalletjes te niet te doen. In het Papendal was dat misschien niet zo nodig.
Overigens intrigeerde mij ook de ligging van de markante zandruggetjes ten opzichte van het dalsysteem. Die is niet zo goed te begrijpen.
Geomorfogisch lijken de zandruggetjes meer dan een ontwikkelingsfase te hebben doorgemaakt.
Waarbij het ruggetje zuidoostelijk van de Vredenpol anders door de geoactoren werd aangepakt dan de zuidelijker gelegen kleine ruggen.
Henk Visscher
Eens met je twijfels, je raakt een interessant punt aan. Ik zie overigens vaker op de Zuid Veluwe dat er rond droogdalen opvallend langwerpige duinen liggen. Ik denk dat de droogdalen als tochtgaten hebben gefungeerd, en dat het zand is opgewaaid de berg op. Maar dan? Een computersimulatie lijkt me geweldig hiervoor. Wie o wie?
Ik meende dat het fietstunneltje oorspronkelijk bedoeld was voor bredere voertuigen dan fietsen, in de oorlog o.a. voor militaire voertuigen.
Het was toen minder droog dan je zou denken, vooral het grondwaterpeil stond misschien hoger dan nu. Dat kan denk ik samengaan met oppervlakkige zandverstuivingen.
Waren die dammen wellicht in de eerste plaats bedoeld om er wegen overheen of achterlangs te leggen?
Deze vier dammetjes zijn niet vanwege een weg gelegd, denk ik. Van Geelkercken schrijft echt damekes. Deze waeterdam is gelegt in 1646, schrijft hij. Laten we snel kijken.