Binnenveld in 1655

Dit is volgens mij de mooiste kaart van het Binnenveld tussen de Grebsluijs, Wageningen, Lûntteren en Scherppenseel. Het is een klein kaartje van 32 * 40 cm, maar super gedetailleerd. Als je de link onder de afbeelding naar de vindplaats in het Gelders Archief volgt, kun je inzoomen tot het kleinste detail. [Er bestaat een nog mooiere kaart maar die kan ik niet online vinden, shame!]

Hij is gemaakt door Nicolaes van Geelkercken in 1655. Ik ben dol op zijn kaarten en kan me uren vermaken met het ontcijferen van de teksten en het turen op de priegeltekeningetjes. Het tekenplezier spat ervan af. En dan te bedenken dat Nicolaes waarschijnlijk helemaal geen zin had in deze kaart, want hij had net 28 jaar gewerkt aan zijn grote kaart van het Binnenveld. Die kwam af net voor de Slaperdijk was gelegd. hij moet diep gezucht hebben.

Eerst oriënteren. Het noorden is rechts. Helemaal links tegen de rand van het vel papier tekent Nicolaes de Grebdijck en de Rhijnstroom. Onderaan de heuvels van de Veluwe, bovenaan de Utrechtse Heuvelrug. Links bovenin de Grebsluijs en de Rhijnse Bergen. Links onderin Wageningen.

Bij de Grift schrijft Nicolaes: Grift naar Rhijnse Veenen is een gescheijd tûsschen Gelderlant en Het Sticht.

Woonplaatsen

Onderaan, van links naar rechts, de oude plaatsen langs de rand van de stuwwal. Bovenop de stuwwal is het te droog om te wonen, in het Binnenveld te nat. Maar de rand daartussen is perfect en die rand is dan ook al duizenden jaren bewoond. Van zuid naar noord tekent Nicolaes Wageningen, Bennekom, Hûcklem bovenop de berg , Eede, Kernhem, Dousburgh en Lûntteren. Wageningen is duidelijk een belangrijke ommuurde grote stad. Rechtsbovenin Scherppenseel, daar ten zuiden van de Eijminckhûijserbergh met een dorp Eijminckhuijsen ernaast op het hoge droge zand, Rhijnswoûde en tenslotte midden tussen de moerassen Veenendal.

Van zuid naar noord aan de rand van de Veluwe benoemt hij vijf landbouwgebieden: t’ Wagenings broeck, Boûrschap Manen, Eede en Velthûijsen, Boûrschap Doûsbûrg en Lûnteren. De hogere polders ten oosten van de Dijckgraeff is voor het doel van deze kaart niet interessant want die wateren apart af op de Rijn en hebben dus niets te maken met Veenendaal en de wateroverlast in Doesburg. Nicolaes laat dat hele gebied weg en legt de Dijckgraeff langs de Eng. De Rhijnsteegh, Slaghsteegh, Veensteegh liggen er nu nog net zo. De Cromen Eem is verdwenen maar in 2019 weer hersteld en ligt in het nieuwe natuurgebied de Binnenveldse Hooilanden (maar stroomt wel de andere kant op). De Broeckstraet heet nu Nieuwe Kanaal (gegraven in 1726). Vlakbij Wageningen tekent hij net als op zijn andere kaarten de Ouden Dam.

Eede is volgens Nicolaes niet meer dan een kerk en een molen, is tot een grote stad uitgegroeid en heeft Veldhuizen en Manen opgeslokt. Het sloten- en wegenpatroon is verdwenen onder de A12, de A30 en knooppunt Maanderbroek.

Doûsburgh bestaat nog wel. De Goorsteegh ligt er nog net zo, net als de Seghsteegh en de Doûsburgsen Dijck. De andere stegen heten nu anders of zijn verdwenen. Hier is weinig veranderd de afgelopen 363 jaar. De molen staat er ook nog. De twee woorden waarin ik de Betrumer Vonder lees, lijkt me een aanwijzing dat hier bij Beetrum de bron is van de Kromme Eem.

Tenslotte is het gebied bij Veenendal interessant. Hier tekent hij de Slaperdijck. Een deel ervan tekent Nicolaes tussen de Eijminckhuijserbergh en t Hooglant bij de Utrechtse Heuvelrug, en daarbij schrijft hij Amerongseveen. Dat moet bij het Egelmeer zijn, want daar begint de Slaperdijk nu nog steeds. Aan de andere kant van de Eijminkhûijserberg gaat de Slaperdijck verder, eerst langs de kleinere Santhûvelt en dan naar het noorden tot aan het Hooglant aan die kant.

Wateroverlast

De kaart is gemaakt vlak na het leggen van de Slaperdijk. Het is duidelijk dat de ontwatering die was verstoord door de Slaperdijk de aanleiding was voor het tekenen van de kaart. De Stichtsen, Utrechtenaren dus, hadden die gelegd om te voorkomen dat hun voeten nat zouden worden bij een doorbraak van de Grebbedijk. Dat de mensen in Veldhuizen, Manen en Wageningen daar dan prikkel van leden, jammer dan. Het verhaal over de Slaperdijk is een mooi verhaal, en er hoort ook een prachtige kaart bij. Een mooi verhaal voor een andere keer. Nicolaes tekent alle gebieden die zouden willen afwateren op een sluis door de Slaperdijk bij de Rode Haen ten westen van Veenendaal.

Nicolaes raadt aan twee heulen in de Slaperdijk te leggen om de Doesburgherpolder te ontwateren. Dat is ook gebeurd, en die heulen liggen er nog net zo. Er verandert immers niets in 374 jaar. Op de kaart uit 1900 staat een Munnikeheul aangegeven op de plek van de grote heul. Alweer die monniken.

Er is hier sinds 1655 maar weinig bebouwing bij gekomen. In de meent tekent hij langs de Eemdijck twee vogelkoijen. Die zijn helemaal verdwenen, ook op het AHN zie ik niet eens meer een laagte. Terwijl een eendenkooi bestaat uit een waterplas met bos eromheen. Op die plek nu een boom en een bankje, maar die boom zal nieuwer zijn. Toch een teken? Er is nog steeds wat zuidelijker een eendenplas, maar die was er toen blijkbaar nog niet. De Eemdijk is ook onzichtbaar verdwenen, alleen in het natuurgebied de Binnenveldse Hooilanden ligt daar nu weer een wandelpad.

Veenendaal

Op de kaart valt Veenedal op met lange rijen huisjes langs turfwijken die samenkomen bij de Swaluwstaart. Die is nog herkenbaar in het stratenpatroon bij het winkelcentrum, maar de vaarten zijn gedempt. Vandaar dat de straten in het centrum van Veenendaal zo breed zijn: het waren vaarten met aan weerszijden een jaagpad. Zo te zien was Veenendaal echt een wereldcentrum, zeker vergeleken met het minidorpje Eede.

Die zwaluwstaart is een geweldig herkenningspunt op oude kaarten van de Gelderse Vallei en het Binnenveld. Het is al meermalen voorgekomen dat ik scrollde door oude kaarten die net zo goed het achterland van Leningrad of Denemarken zouden kunnen weergeven, en dat ik dan ineens blij iets herkende: Veenendaal!!

Wat een topkaart is dit toch.

In mijn boek 'Water in het Binnenveld' beschrijf ik de geschiedenis van het waterbeheer in het Binnenveld, het gebied tussen Veenendaal, Ede, Rhenen en Wageningen. Bekijk dit boek bij bol.com. 

Alle afbeeldingen