Doorbraak van de Grebbedijk in 1855

Rond 1850 zag men in dat het slim was om het waterbeheer in het Binnenveld onder een waterschap te brengen. Dan zou het eeuwige gesteggel over wie het onderhoud van de Grebbedijk moest betalen over zijn. Het zou dan gaan om de Exonererende Landen die lossen via de drie sluizen bij de Rode Haan in Veenendaal. Hier een overzichtskaart van de Exonererende Landen van rond 1850 met alle weteringen en griften die onder dit nieuwe waterschap zouden moeten vallen. Hierop is ook al de nieuwe spoorweg ingetekend, plus het Omleidingskanaal dat nog gegraven moest worden in Veenendaal.

Maar voordat het zover was, gebeurde er een ramp van ongekende weerga. Op 5 maart 1855 brak de Grebbedijk door waarbij het water tot in Amersfoort kwam. Hier een kaart waarop je kunt zien welk gebied van de Gelderse Vallei toen overstroomde. Bij familie Van Zanten stond 285 duim water in huis. Nou was in die tijd een duim gelijkgesteld aan een centimeter, maar dan nog.

Het huis stond waar nu de Meentdijk op het Valleikanaal stuit en overgaat in Benedeneind, ten zuiden van Veenendaal. Volgens Google Maps zit op die plek nu het bedrijf Ben Brandsen; zij zouden een paal van 3 meter in de tuin kunnen zetten ’tot hier kwam het water in 1855′.

Na 1855 werd de Grebbedijk verlegd en verstevigd. Op de volgende kaart zie je de situatie voor en na de ramp op een schetstekening uit 1855. De oude Grebbedijk is zwart, het oorspronkelijke plan is bruin en de tweede versie is rood.

De oude zwarte Grebbedijk loopt dwars door een meer, dat is de ‘Kolk van den doorbraak van 5 maart 1855’. Op mijn initiatief heeft de gemeenteraad van Wageningen deze datum gepromoveerd tot Dag van de Grebbedijk. Ik zou willen dat we op deze plek een kunstwerk neerzetten als herinnering, een grote klok die we dan luiden of zo; voorlopig houdt een commissie zich bezig met de invulling van die dag.

De andere twee meren zijn kolken van oudere doorbraken. Een kolk wordt door de kracht van het kolkende water diep uitgesleten, en naderhand is de keuze om de nieuwe dijk binnen of buiten de kolk te leggen, maar op de oude plek kan het beslist niet. Daarom kronkelen dijken rond oude kolken (wielen, waaien) heen, allemaal tekens van ellende. Hier wilde men de nieuwe Grebbedijk erbuiten leggen: ‘Aangelegde omringdijk van den doorbraak.’ Dat is nooit gebeurd. Van hogerhand werd besloten de dijk drastisch te verkorten, zie de rode lijn.

Het gebied tussen de oude zwarte dijk en de nieuwe rode dijk heet De Hoeveslagen. In deze polder lagen voor de ramp twee boerderijen, de Groote Dooven en de Kleine Dooven. De groote en de kleine Dooven zijn na de dijkverplaatsing herbouwd aan de veilige kant van de nieuwe dijk. De nieuwe Dooven hebben een toepasselijke naam gekregen: Het Verdriet. De polder is opgegeven. Rechts de Vaantjes die ook is verplaatst.

Is er nog iets over van dit stukje aarde? Ik kijk op de cultuurhistorische waardenkaart van Wageningen.

Bovenaan de huidige Grebbedijk, links de afweg naar de Blauwe Kamer en het Opheusdense Veer. De oude dijk lijkt een kronkelige spoorrails rond oude kolken. De kolk van 1855 is de rechter lichtblauwe, tegen het bruine stuk land van de steenfabriek De Plasserwaard aan. Er zijn resten van oudere dijken zichtbaar die nog dichter aan de rijn lagen. Let op: de donkerblauwe strook is dus niet de Rijn, maar afgegraven uiterwaard; de Rijn is wit.

Op dit moment wordt de Grebbedijk weer verhoogd en verstevigd: de Rijn komt immers steeds hoger te liggen in zijn bedding, en het land zakt ook nog eens. De Gelderse Vallei is een badkuip die volloopt bij een doorbraak van de Grebbedijk. Die dijk is daarom tot de allerbelangrijkste categorie gepromoveerd, en terecht. Tegelijkertijd wil ik pleiten om na te gaan denken of het Binnenveld niet zo ingericht moet worden dat het in geval van nood vol kan lopen zonder dat Veenendaal, Scherpenzeel, Woudenberg, Leusden en Amersfoort overstromen. Maar dat lijkt nu nog een brug te ver.

In mijn boek 'Water in het Binnenveld' beschrijf ik de geschiedenis van het waterbeheer in het Binnenveld, het gebied tussen Veenendaal, Ede, Rhenen en Wageningen. Bekijk dit boek bij bol.com. 

Alle afbeeldingen