Dit is een kaart van het buurschap Doesburg ten noorden van Ede. Met kleurtjes en met tekst. Hij is gemaakt door Nicolaes van Geelkercken, maar niet te vinden onder zijn naam bij het Gelders Archief, omdat hij hier zijn naam als Geelkerck spelt. Archivarissen zijn heel precies en nemen zo’n spelfout gewoon over. Lastig hoor, maar ik heb hem en jij nu ook.
Als je de link onder de kaart volgt, kun je inzoomen en met me meekijken. De kaart lijkt superduidelijk. Ik leg hem dus argeloos op de huidige topografische kaart, maar zo eenvoudig is het niet. Ik pak de topokaart van 1854 erbij en teken de kaart na. Let op: op de kaart is het noorden rechts, op de topokaart hieronder is het noorden boven.
Buurschap Doesburg ligt ten noorden van Ede. De noordgrens is de Goorsteeg waarlangs drie rijen beuken staan. Op de foto is Doesburg links.
De zuidgrens is de Doesburgerdijk.
Er klopt helemaal niets van de afstanden en hoeken op de kaart van Nicolaes. Nicolaes van Geelkercken tekent het gebied van Dousburgh als een keurige rechthoek met verhouding 3:4. Op de topokaart is het ten eerste geen rechthoek en ten tweede veel langgerekter.
De grenzen zijn de Goorsteeg, de Slaperdijk, en de Doesburgerdijk. De kaart stopt in het oosten bij de Hooge Wegh, maar in het oosten loopt de buurschap door de stuwwal op.
Van Geelkercken deelt dit deel van de buurschap (de buurschap loopt op de stuwwal door) in twee stukken in. Het westen is veen, het oosten is de Doesburgerpolder. Volgens de topografische kaart uit 1854 is de buurschap in drie delen verdeeld, en vreemd genoeg lijken die oude toponiemen in 1854 meer de werkelijkheid van de 14de eeuw te weerspiegelen dan de kaart uit 1655. Van west naar oost staat in 1854 aangegeven: het Achterveen, het Doesburgerveen en de Doesburgerpolder.
De polder is aangelegd in de 14de eeuw, maar de kaart van Van Geelkercken is de oudste kaart ervan (die ik kan vinden). De kaart is gemaakt in de periode van de vervening in de 16de en 17de eeuw, en toen werkte het niet helemaal meer zoals het ontworpen was.
De polder in de 14de eeuw
Eerst het oorspronkelijk ontwerp van de polder. De oostelijke helft is de polder. Dit is geen veen, maar een typisch coulissenlandschap met houtwallen: broekgronden. Ten noorden en westen van de polder loopt een sloot. Dit lijkt me het oorspronkelijke 14de eeuwse ontwerp. Zo heb ik het ook geleerd in mijn studie, maar dan nog fantasielozer: elke meter weg die je kon besparen moest bespaard worden. Het was een wedstrijd wie de kortste weg kon verzinnen.
Ik teken de buurschap met de polder in op het AHN:
Dat betekent dat een deel ten westen van de A30 bij de polder hoort en dat ook het Doesburgerschut daar lag. Ik teken de plek van het schut in op topotijdreis 2019. Ik ben benieuwd of de Edenaren onder mijn lezers dit bevestigen. Klopt dit?
De polder bij Van Geelkercken in 1655
De kaart van Van Geelkercken is van 300 jaar na aanleg. Er is in de polder niets veranderd, behalve dat de sloot een eigen weg heeft gebaand meer door de polder heen. Blijkbaar liep de sloot van nature door het gebied. Maar dat is een ander verhaal.
Het veen
Het westelijke deel was dus veen, van oost naar west Het Doesburgerveen en het Achterveen. Hier waren in de 14de eeuw geen huizen, geen wegen, geen akkers en geen sloten. Maar in de tijd van Nicolaes was dat anders: toen was men al zo’n 100 jaar aan het vervenen, en dat zie je op zijn kaart.
Van Geelkercken gooit de venen op een hoop en maakt er een vierkant van. Hij tekent de gevolgen van de vervening in het westelijke deel: wegen en boerderijen. Hij tekent bij boerderij Esveld een weg het veen in maar nog niet verder. In 2020 is Esveldsweg de Hoofdweg dwars door Ederveen. (Of niet, Jan zegt terecht dat er even ten oosten van de Esveldsweg een oud dijkje ligt parallel aan de weg. Was dit het dijkje naar Esveld? Maar dan tekent Nicolaes de ligging fout.) Esveld is nu een bekende familienaam in Ederveen.
Hij tekent een deel groen en een deel geel. In het gele deel tekent hij boerderijen en wegen, in het groene deel niet. Kortom: het gele deel is al verveend en inmiddels als landbouwgrond in gebruik. Dat kun je mooi zien!
Interessant is dat Nicolaes allerhande waterproblemen tekent. Hij tekent overstroomde velden en hij doet suggesties ter verbetering. Die wateroverlast is volgens mij veroorzaakt door het afgraven van het veen en de bijbehorende ontwatering. Daar heb ik uitgebreid over geschreven in andere stukken. In elk geval, het westelijke deel van de buurschap dat inmiddels verveend was en waar inmiddels landbouw werd bedreven, onder andere door Esveld, kon zijn water niet kwijt door het zakken van het land. Nicolaes beveelt onder andere aan de Munnikensloot te graven en daar een schut te leggen. Dat is ook gebeurd, en dat schut ligt er nog. Ook dat is een ander verhaal.
Ja, leuke kaart. De afmetingen zijn watuit de losse pols, maar die waren ook niet zo belangrijk. Want het is een kaart over een conflict rond de waterlossing. Zie Deys 233. Voor mooi zou je ook een paar andere door Deys ook genoemde kaarten erbij moeten nemen: Geld. Arch. 252-001 en 252-002 (‘k Hoop de juiste nummers te gebruiken).
Een paar voetnoten bij jouw blog:
A) de grens in het noorden is de Goorsteeg, en dat was ook de grens tussen Lunteren en Ede (waar Doesburg onder viel).
Doesburg viel niet onder Ede, maar was een zelfstandig buurschap.
B) in het oosten geeft Nicolaes geen grens (Doesburg zal op de heuvels ook heide en bos bezitten), maar hij tekent de molen langs de Hoge Weg nu de Molenweg.
Natuurlijk, zonder heide kon een buurschap niet bestaan, want hoe moesten ze anders aan voldoende mest komen. Ooit bezaten een aantal geërfden (als bosmalen) rechten in het Loo, het noordelijke stuk van het Edese Bos,maar die zijn in de loop der tijd overgegaan in het bezit van Kernhem
Die molen is de Doesburger Molen, aan de Doesburgermolenweg.
C) Het zuidelijke weggetje dat Nicolaes tekent naar Esvelt is eigenlijk de enige weg waarover ik twijfel, omdat iets ten oosten hiervan een Oude Dijk ligt en dat zou zo maar naar een boerderij gelopen kunnen hebben, naar Esveld dus. Maar hij tekent hem als verlengde van het Gelderse Veen en dat is een van de gegraven veensloten die bij Veenendaal in de Zwaluwstaart bij elkaar komen.
Waar staat “Gelderse Veen lag en ligt De Klomp, Esvelds Weg is nu de Hoofdweg in erderveen. Zie genoemde kaarten.
LikeGeliked door 1 persoon
Jan dank je wel! Ik hoopte al op een reactie van jouw kant, want Ede is jouw werkterrein. Ik ga het direct verwerken.
LikeLike