Doesburg ten noorden van Ede (bekend van de Doesburgermolen) is een oud buurschap. In het buurschap ligt een oude polder plus twee veengebieden die in de 16de en 17de eeuw zijn afgegraven en waar nu Ederveen ligt. Het afgraven van het veen met het bijbehorende ontwateren zorgde voor waterproblemen in de polder. Problemen = kaarten = nu genieten. Ik ken van Doesburg een prachtige kaart uit 1655 die hierover gaat en waarbij ook een eenvoudige schetskaart hoort.
1655: Overzichtskaart Binnenveld
Op deze kaart van Nicolaes van Geelkercken zien we rechts van het midden Doesburg prachtig liggen. Let op de molen. Doesburg bestaat uit twee vierkanten op elkaar gestapeld; het onderste is de polder, het bovenste het veen. De polder wordt ontwaterd via de Gelderse Wetering, prachtig te zien op deze kaart. Die kwam waar nu de uitkijktoren staat aan de Werftweg in de Kromme Eem
1655: Doesburg bij Van Geelkercken
Deze kaart is gemaakt door Nicolaes van Geelkercken, maar niet te vinden onder zijn naam bij het Gelders Archief, omdat hij hier zijn naam als Geelkerck spelt. Archivarissen zijn heel precies en nemen zo’n spelfout gewoon over. Lastig hoor, maar ik heb hem en jij nu ook.
Als je op de afbeelding klikt, krijg je een grotere versie te zien. Als je de link onder de kaart volgt, kun je inzoomen. De kaart lijkt superduidelijk. Ik leg hem dus argeloos op de huidige topografische kaart, maar zo eenvoudig is het niet. Ik pak de topokaart van 1854 erbij en teken de kaart na. Let op: op de kaart is het noorden rechts, op de topokaart hieronder is het noorden boven.
Er klopt helemaal niets van! Nicolaes van Geelkercken tekent het gebied van Dousburgh als een keurige rechthoek met verhouding 3:4. Op de topokaart is het ten eerste geen rechthoek en ten tweede veel langgerekter. De grenzen zijn de Goorsteeg, de Slaperdijk, en de Doesburgerdijk. Op de topokaart is dat het stuk binnen de dikke rode balk.
Van Geelkercken deelt de buurschap in twee stukken in: het westen is veen, het oosten is de Doesburgerpolder. Van west naar oost staat in 1854 aangegeven: het Achterveen, het Doesburgerveen en de Doesburgerpolder. Van Geelkercken gooit de venen op een hoop en maakt er een vierkant van. Hij tekent de gevolgen van de vervening in het westelijke deel: wegen en boerderijen. Hij tekent bij boerderij Esveld een weg het veen in maar nog niet verder. In 2020 is Esveldsweg de Hoofdweg dwars door Ederveen. (Of niet, Jan zegt terecht dat er even ten oosten van de Esveldsweg een oud dijkje ligt parallel aan de weg. Was dit het dijkje naar Esveld? Maar dan tekent Nicolaes de ligging fout.) Esveld is nu een bekende familienaam in Ederveen.
Hij tekent een deel groen en een deel geel. In het gele deel tekent hij boerderijen en wegen, in het groene deel niet. Kortom: het gele deel is al verveend en inmiddels als landbouwgrond in gebruik. Dat kun je mooi zien!
Interessant is dat Nicolaes allerhande waterproblemen tekent. Hij tekent overstroomde velden en hij doet suggesties ter verbetering. Die wateroverlast werd veroorzaakt door het afgraven van het veen en de bijbehorende ontwatering. Het westelijke deel van de buurschap dat inmiddels verveend was en waar inmiddels landbouw werd bedreven, onder andere door Esveld, kon zijn water niet kwijt door het zakken van het land. Nicolaes beveelt onder andere aan de Munnikensloot te graven en daar een schut te leggen. Dat is ook gebeurd, en dat schut ligt er nog. Dat is een ander verhaal.
1655: De schetskaart van Van Geelkercken
Bij de gekleurde kaart van Nicolaes hoort een schetskaart. Niet zo mooi gekleurd, niet zo perfect, maar super interessant. Ook deze kaart gaat over het waterprobleem van de Doesburgse polder. Hoe meer waterproblemen, des te meer kaarten voor mij (en slapeloze nachten). De afwatering van de polder van Doesburg bezorgde tientallen jaren hoofdbrekens. Wie nu fietst door landelijk Doesburg, merkt er helemaal niks meer van: alles werkt nu.
Het noorden is boven. Dat is wennen: de meeste kaarten van het Binnenveld (ook de gekleurde van Doesburg) kijken vanuit Gelderland naar Utrecht. Dan kun je je vel perkament of papier lekker in de breedte uitspreiden op je tafel en teken je dus de Rijn links en de Zuiderzee rechts. Ik begin het bijna logisch te vinden. Maar bij deze kaart dus niet: Nicolaes tekent het noorden boven zoals we dat nu gewend zijn en ik ben gedesorienteerd.
In het midden op de kaart staat Boûrschap Doûsburgh. Rechts zie je de Doesburgse molen. Rechtsonder de Gemeent Kernhem. Hij tekent alleen de zuidwesthoek van de polder. Rond de polder een dijk: de Doûsburgse Kade (die ligt er nog). In het westen is de grens met de nieuwe vervening vanuit Veenendaal met een mooi stelsel van sloten en kades:
Rechts de polder, daarlangs een smalle schoûsloot, dan de brede Veensteegh, dan weer een sloot, dan de Nijendam en dan aan de westkant tenslotte nog een sloot. Blijkbaar heeft de Nijendam de oude polderdijk opgeslokt. De Nijendam lijkt te horen bij de nieuwe verveningen vanuit het westen; de Doesburgse Polder is ouder.
Nicolaes tekent een aantal stegen: die liggen er nog net zo. De A30 ligt precies over de Schouwsloot en Veensteegh. Ik herken de Seghsteegh (nu Zecksteeg), de Schamsteegh, de Nijesteegh, de Broecksteegh (nu Krommesteeg en de naam Broeksteeg is alleen het OW-deel). Maar waar is dan die Nijendam? Is dat de Meijkade? Maar die past niet in de blokstructuur van de polder en loopt niet parallel aan de schouwsloot. De verkavelingsstructuur tussen de sloot en kade is in het noorden volgens de polder, en in het zuiden volgens de westelijke vervening. Bovendien kon Nicolaes best wel wat en als hij de kade vlak langs de Veensteeg tekent, dan geloof ik hem. Maar het klopt niet met zoals het nu is, zelfs niet als ik de A30 wegdenk.
Het lijkt erop dat de ZW hoek van de polder op een gegeven moment is opgegeven en is opgegaan in de vervening. Nicolaes noemt dit Allemans Hoijlant, dus goed ontwaterd was het vast niet. Het Doesburgseschut lag bij de T van de Heremeijesteeg en de Doesburgerdijk.
Premium abonnees kunnen verder lezen met de twee transcripties van de teksten op beide kaarten.
Voordelen voor premium abonnees:
- transcripties van teksten op kaarten;
- pdf’s van onze in eigen beheer uitgegeven boeken;
- pdf’s van onze gepubliceerde artikelen;
- bij veel blogstukken transcripties van archiefstukken;
- de serie Zandbanken in de Rijn (2022);
- de serie het Merckendal (2023);
- doorlezen bij de serie Anno (2024).
Ja, leuke kaart. De afmetingen zijn watuit de losse pols, maar die waren ook niet zo belangrijk. Want het is een kaart over een conflict rond de waterlossing. Zie Deys 233. Voor mooi zou je ook een paar andere door Deys ook genoemde kaarten erbij moeten nemen: Geld. Arch. 252-001 en 252-002 (‘k Hoop de juiste nummers te gebruiken).
Een paar voetnoten bij jouw blog:
A) de grens in het noorden is de Goorsteeg, en dat was ook de grens tussen Lunteren en Ede (waar Doesburg onder viel).
Doesburg viel niet onder Ede, maar was een zelfstandig buurschap.
B) in het oosten geeft Nicolaes geen grens (Doesburg zal op de heuvels ook heide en bos bezitten), maar hij tekent de molen langs de Hoge Weg nu de Molenweg.
Natuurlijk, zonder heide kon een buurschap niet bestaan, want hoe moesten ze anders aan voldoende mest komen. Ooit bezaten een aantal geërfden (als bosmalen) rechten in het Loo, het noordelijke stuk van het Edese Bos,maar die zijn in de loop der tijd overgegaan in het bezit van Kernhem
Die molen is de Doesburger Molen, aan de Doesburgermolenweg.
C) Het zuidelijke weggetje dat Nicolaes tekent naar Esvelt is eigenlijk de enige weg waarover ik twijfel, omdat iets ten oosten hiervan een Oude Dijk ligt en dat zou zo maar naar een boerderij gelopen kunnen hebben, naar Esveld dus. Maar hij tekent hem als verlengde van het Gelderse Veen en dat is een van de gegraven veensloten die bij Veenendaal in de Zwaluwstaart bij elkaar komen.
Waar staat “Gelderse Veen lag en ligt De Klomp, Esvelds Weg is nu de Hoofdweg in erderveen. Zie genoemde kaarten.
Jan dank je wel! Ik hoopte al op een reactie van jouw kant, want Ede is jouw werkterrein. Ik ga het direct verwerken.