Vandaag en gisteren heb ik gefietst rondom Maanen. Het is gelukt, maar het was ijskoud.
Maanen is het buurschap tussen Ede (eigenlijk Veldhuizen) en Bennekom. Het heeft een lange geschiedenis, maar het liep met Maanen niet goed af. Net zoals de andere buurschappen op de helling van het Binnenveld had Maanen gronden van hoog en droog op de stuwwal tot laag en nat in het Binnenveld. Dat was handig, want de grote diversiteit zorgde voor een stabiel landbouwsysteem. Bij Lunteren, Doesburg en Bennekom is dat nog altijd mooi te zien, maar Veldhuizen en Maanen zijn door de stad Ede opgeslokt.
In het oosten heb ik de grens van Maanen rond de Sijsselt getrokken, maar de Sijsselt was, voordat het in handen van Kernhem kwam, domeinbos van de Graaf en later Hertog van Gelre. Maanen had daar toegang toe als ze maar wel recognitie betaalden aan de bosmeester. In 1427 stopte dat, toen verloor Maanen de vrije toegang tot de Sijsselt omdat de hertog van Gelre dat beleende aan Kernhem. Dat was voor Maanen een grote klap, want ze hadden heideplaggen nodig voor in de potstal waar hun schapen ‘s nachts stonden die zorgden voor mest voor hun akkers. Geen heide betekent dus ook minder vruchtbare akkers. Kernhem stond wel toe dat Maaners in de Sijsselt hun schapen dreven en plaggen maaiden, maar de vrijheid was voorbij.
Een eeuw later begon men bij Veenendaal met het vervenen van het Binnenveld, waarbij ook het Maanense veen werd afgegraven. Inmiddels reikt de gemeente Veenendaal tot ver in Maanens gebied.
In 1845 werd de Rijnspoorweg door Maanen gelegd. Station Ede-Wageningen ligt in Maanen.
Halverwege de 20ste eeuw kwam daar de A12 bij.
Tenslotte offerde Ede, waar Maanen onder valt, het oude Maanen ten noorden van de A12 op aan de nieuwe tijd. De dekzandrug waar de buurschap begonnen is, ligt onzichtbaar in de stad. Niet alleen het station, maar ook het ziekenhuis en de Hogeschool liggen in Maanen. En de oude Enka, het kazerneterrein. Maanen heeft twee windmolens langs de A30. En nog altijd breidt het bedrijventerrein de Frankeneng in Maanen zich uit. Ik kwam op mijn fietstocht prachtige oude boerderijen tegen die zijn ingekapseld door bedrijven.
Het oude Maanen zie je nu alleen nog ten zuiden van de A12. In Ede zie je Maanen terug in namen van wijken en straten. En de boerderij met de schaapskooi die eens in het centrum van Maanen stond en staat te glunderen in een nieuwbouwwijk, prachtig gedaan!
Hier twee kaartjes van Maanen die de aftakeling aardig weergeven. Het eerste kaartje is van 1857, de tweede van 2020:
Klik op een afbeelding voor een grotere versie.
Het was voor het grootste deel geen mooie fietstocht en ik ben onthutst hoe weinig Ede heeft laten bestaan van de oude grens, wat toch een dijk met bomen erop geweest moet zijn. Alles is weg.
Ik begin langs de Maanderdijk en fiets met de klok mee. De eerste foto is de Maanderdijk met links de knotelzen en de prachtige populieren met grijze stammen. De dijk scheidt Maanen (rechts) van de polders van Bennekom (links).
Langs een groot deel van de Maanderdijk ligt in Maanen een lange strook land die niet meedoet met de indeling verderop. Ik vermoed dat het hier vaak nat was. Je kunt goed zien op de tweede foto dat de dijk echt hoger ligt, maar eigenlijk stroomde het water van rechts naar links.
Maanen stopt nu bij De Dragonder, maar ik interpreteer oude kaarten zo dat het voor de vervening doorliep tot de oudere grens met Utrecht, en daar ligt nu de Grift. Dit is de zuidwesthoek van dat oude Maanen.
Ik fiets langs de Grift naar Veenendaal. In Veenendaal is de oude Grift gedempt (in de 19de eeuw is het Omleidingskanaal gegraven). Hier lag de Grift vroeger.
Ik kom in het centrum van Veenendaal waar vast niemand weet dat dit Maanen was. Deze twee appartementenblokken aan het Zwaaiplein staan op de westpunt in Maanen:
Ik fiets verder en ga de oude Buursteeg in wat de noordgrens is van Maanen. De weg heet nu Blauwgras, Vedergras en De Balk. Pas buiten Veenendaal komt de naam Buurtlaan-Oost tevoorschijn. De Buurtlaan heeft zowaar een eigen brug over de A12. Aan de andere kant begint het grote bedrijventerrein Frankeneng van Ede. Ik fiets tussen saaie blokken door over de Pakhuisweg en dan de Schutterweg. Die heet zo omdat hier het Veldhuizerschut lag in de dijk tussen Maanen en Veldhuizen.
De straatnaam verandert in Galvanistraat. Onder de windmolen moet ik altijd even stoppen en omhoog kijken: wat een geweld. De straatnaam verandert in Frankeneng, en hier staan zowaar eiken op een wal. Maar ook deze zijn nieuw, geplant om de austosloperijen enigszins aan het zicht te onttrekken.
In Ede raak ik de weg kwijt. Ik fiets in het oosten Ede uit en ga nu nog een rondje rond de Sijsselt. Hehe, dat is echt genieten. Maar inmiddels is het zo koud, dat ik geen foto’s meer maak. Ik fiets door tot fietsknooppunt 88, de plek van de uitkijktoren en de ijscoman bij het spoor. Iets ten noorden hiervan lag de oostpunt van Maanen. Vandaar fiets ik langs het spoor en over de Horalaan. Ik geniet ondanks de kou. Maar daarna ga ik de moderne stad weer in via de Zandlaan en de Frans Halslaan. Bij de fietsbrug steek ik de A12 over en kom weer op de Maanderdijk.
Snel naar huis, opwarmen.
In mijn boek ‘Water in het Binnenveld’ beschrijf ik de geschiedenis van het waterbeheer in het Binnenveld, het gebied tussen Veenendaal, Ede, Rhenen en Wageningen. Bekijk dit boek bij bol.com.
Opnieuw bedankt voor de reactie. Naar ik aanneem wordt met Karel II keizer Karel V bedoeld. Door de knieval van de Gelderse hertog in 1543 in een legertent bij Venlo had de keizer Gelre in zijn bezit gekregen. In maart 1546 verleende Karel V octrooi aan de Stichtse en Gelderse veengenoten om de Bisschop Davidsgrift in twee richtingen te verlengen en daarmede veenontginning mogelijk te maken. Bij het aanmelden van de venen, tot juni 1547 mogelijk, bleek dat bijna alle Gelderse venen werden ingebracht en dat deze allen in particuliere handen waren. In het Sticht had de keizer wel enkele grotere veengebieden in zijn bezit.
Dan de Maanderdijk. Op veel kaarten is te zien dat er een Maanderdijkje loopt helemaal naar de Bisschop Davidsgrift, de huidige Meentdijk. Is dit dan een andere Maanderdijk dan de genoemde?
De vraag blijft van welke grenzen je bij “een rondje om het voormalige buurschap Manen” uitgaat.
Het buurschap is in 1800 opgeheven. De toenmalige grenzen waren vrijwel identiek met die van de kadastrale minuut 1832.
Maanen en Maanderbroek ressoorteerden in de kadastrale atlas onder Gelderland .
Gelders en Stichts Veenendaal onder Utrecht.
Gelders Veenendaal is wel eens van Gelderland naar Utrecht gegaa, en vice-versa.
In 1960 is het definitief Utrechts geworden, maar de Klomp bleef Gelders.
Bepalen van de grens van Manen is daarom altijd een keuze voor een jaar
Wie zo dicht mogelijk voor de opheffingsdatum wil zitten doet er goed aan de kadastrale minuut 1832 te nemen. Alfternatief kan er aan de hand van kadastrale gegevens de situatie ten tijde van de opheffing worden gereconstrueerd.
Bedankt voor de uitleg
Ik lees met belangstelling jullie gesprek over de grens van Maanen. Ik ben het met Jan eens dat de factor tijd een rol speelt: welk jaar neem je als uitgangspunt voor mijn fietsrondje? Verder kan ik alleen zinniig meepraten over de Maanderdijk en de aansluitende (scheef erop) Meentdijk. Ten eerste opper ik de mogelijkheid dat de Maanderdijk is aangelegd door het polderdistrict van Wageningen en Bennekom. Die hadden namelijk er belang bij dat er geen water hun polder instroomde, vandaar dat de hele polder door dijken is omgeven. Die dijken werden genoemd naar het gebied erachter. En dit was de dijk aan de kant van Maanen. De grens bestond al wel uiteraard. Ten tweede waarom die dijk niet verder doorloopt naar het westen: dat versterkt mijn hypothese dat de dijk is gemaakt door Wageningen en Bennekom om hun polder te beschermen, dus de dijk stopt bij de hoek van de polder. Maar ook omdat het daar toen nog veen was, het veen vormde geen onderdeel van de polder en in het veen leg je geen dijk. De grens is daar volgens het stuk uit 1390 aangegeven met palen. De Meentdijk kwam er pas toen het relevant werd daar een dijk te maken. Ten derde over de vraag of de Meentdijk hetzelfde is als de Maanderdijk: ik denk het niet; de grens lag er al wel, maar de Meentdijk is jonger. De Meentdijk loopt volgens het stuk uit 1390 wel over de grens van buurschap Maanen. Nogmaals, fantastisch dat mijn blog deze discussie tussen kenners oproept. Ik hoop dat jullie open minded en met respect voor elkaars kennis hierover verder praten, dat komt de algemene kennis over dit interessante gebied alleen maar ten goede. Ik blijf het met veel belangstelling volgen.
Als inwoner van Maanen heb ik deze bijdrage met belangstelling gelezen. Een opmerking. In de kaartjes van 1855 en 2020 lijkt het of Maanen in Veenendaal eindigde bij de Boveneindsche Grift, nu Prins Bernhardlaan. Ik vraag me af of dit correct is. Vóór het ontstaan van Veenendaal, dus vóór het graven van de Bisschop Davidsgrift waren er in Veenendaal drie watertjes. Vanaf het huidige Zwaaiplein/’t Gelderland liep de Abtsgraaf richting het Grote Veenloo, nu de Vendel bij de Algemene Begraafplaats. Dit was via het huidige Achterstraatje, de Nieuweweg en de Vendelseweg naar de kruising met de Holleweg. Vanaf dit punt liep in noordelijke richting naar Ubbeschoten in Renswoude een ander watertje, de Veltgensgraaf. De Abtsgraaf en de Veltgensgraaf vormde de gewestelijke grens tussen Gelre en het Sticht en de gemeentelijke grens tussen Ede en Rhenen/Renswoude. Daarnaast was er nog een andere Abtsgraaf welke liep vanaf het Grote Veenloo richting het Pakhuis in Ede, de Buursteeg. Bij de Bisschop Davidsgrift is te zien dat de venen verkaveld zijn na het graven van de Grift. De verkaveling in het Sticht loopt anders dan in Gelre. Bij de Boveneindsche Grift loopt de verkaveling door, deze Grift is gegraven vanaf het voorjaar van 1547. De veenpercelen in Maanen stopten naar mijn idee niet bij de Boveneindsche Grift maar liepen door tot de natuurlijke en gewestelijke grens, de Veltgensgraaf. Naar mijn idee hoort de driehoek tussen de Prins Bernhardlaan en de Nieuweweg en de Buurtlaan-West dan ook bij Maanen.
Dan een mededeling die hier weinig mee te maken heeft. Sinds eind vorige week staan op de website van Het Utrechts Archief, op mijn verzoek, de stukken online van Toegang 1201 Gedeputeerde Staten van Utrecht 1920 – 1954, inv.nr. 4650 Demping van een gedeelte van de Boveneindsche grift te Veenendaal enz., 1935. Op de scans nr. 11, 13, 15 en 34 staan kaarten van Gelders Veenendaal met daarop aangegeven verschillende watergangen. Misschien de moeite waard om even te kijken.
Wat we kennen als Gelders Veenendaal viel bestuurlijk onder het ambt Ede (gemeente Ede). Tussen Maanen en Gelders Veenendaal lag het buurschap Maanderbroek. Het buurschap Maanen omvatte niet tevens de veenkolonie Veenendaal. Anders zou daarover in de bronnen wel over geschreven zijn, o.a. in de bewaard gebleven resoluties van de geërfden van Maanen (“Buurtboek”).
Bedankt voor de reactie, graag wil ik hier over doorpraten.
T. Stol heeft het in de publiekversie van zijn proefschrift De Veenkolonie Veenendaal op p. 25 over twee veengebieden. Over het veengebied wat hier van belang is, zegt hij dat dit reikt tot aan de grens met het Sticht c.q. de Bisschop Davidsgrift. Van noord naar zuid zijn dit de Lunterse, Doesburger, Eder en Maner venen en deze eindigen bij de Meent van Wageningen en Bennekom. Bij de Maner venen heeft hij het naar mijn idee dan over het gebied wat omsloten wordt tussen de Buursteeg naar het Pakhuis, het Maanderdijkje, de Bisschop Davidsgrift en de Veltgensgraaf. Grift. H.P. Deys laat dit in zijn boek De Gelderse Vallei. Geschiedenis in oude kaarten op pag. 64 in fig. 31 ook zien.
Grote vraag voor mij is, waar hoorde de Maner venen bij? Ik begrijp niet bij de buurschap Manen of Maanderbroek. Waar dan wel bij?
Veen was, net als b.v.b heide, “woeste grond”. Dergelijke gronden werden door geërfden gemeenschappelijk gebruikt. Dat betekende niet dat die gronden ook altijd eigendom waren van de geërfden. Wel werden die gronden vaak aangeduid met de naam van het buurschap van de betrokken gronden. Het buurschap Maanen was daarom wel de “hoofdgebruiker” maar als buurschap niet de eigenaar. Dat was Karel II, die de partners in de ontginning, het Veenraadschap, toestemming tot vervening verleende. Daarom is het niet correct de westgrens van Maanen te situeren op de grens met Utrecht. Het Maanderbroek wordt wel tot Maanen gerekend, hoewel het als zelfstandig buurschap opereerde. De westgrens van Maanen was echt de Zuiderkade. Als dat niet zo was geweest dan zou de Maanderdijk ook verder naar het westen hebben gelopen.
Oef, een verhaal met veel onjuistheden. De krenten uit de pap:
Het buurschap Maanen werd aan de noordkant begrensd door het buurschap Ede-Veldhuizen (Ooit twee aparte buurschappen, het buurschap Ede-Veldhuizen had en heeft daarom twee buurmeesters uit Veldhuizen en twee uit Ede.
De Sysselt was niet in pacht bij Kernhem, maar was eigendom ervan. En werd door de geërfden van Maanen gepacht van Kernhem, om hun schapen te laten weiden. Maanen was een relatief arme buurschap, omdat er te weinig heide beschikbaar was. Daar is ook het ontstaan van het Maanderzand op terug te voeren: een zandverstuiving als gevolg van overbeweiding.
Die strook land langs de Maanderdijk is de dijkstal van de Maanderdijk.
Maanen liep niet door tot aan de Grift. De Maanderdijk loopt dood op de Zuiderkade, en dat was de westgrens van het buurschap.
De Grift is dan ook nooit de oude grens tussen Utrecht en Maanen geweest, wel tussen Utrecht en Gelderland.
Het Zwaaiplein heeft dan ook nooit bij Maanen behoord.
De Buursteeg liep vanaf het Pakhuis naar het westen, door Gelders Veenendaal, en kan niet de noordgrens van Maanen zijn geweest. Die noordgrens werd gevormd door de Schuttersteeg (Veldhuizer Dijk) en Spindersteeg. De Schuttersteeg ontleent inderdaad zijn naam aan het Veldhuizerschut dat bij de Planken Brug lag.
Die “oude wal met eiken” is pas aangelegd toen het industriegebied Frankeneng werd onwikkeld, Tussen de Frankeneng en de spoorlijn was ruimte gereserveerd voor autosloperijen c.a., en dat wilde men een beetje camoufleren.
Dat Klaphek zat niet in de Veldhuizerdijk, maar noordelijker t.h.v. de Inschotersteeg (verlengde van de Veensteeg), en zal gediend hebben als veekering tussen de akkers van de Kraats en de graslanden ten westen daarvan.
Voor een rondje om Maanen is het niet nodig om om de Sysselt heen te fietsen. Maanen hield aan de oostzijde op bij de wildwal van de Sysselt.
Hoi Jan,
enkele dingen zal ik veranderen zoals de wal met eiken bij de Frankeneng. Maar bij enkele andere dingen zet ik wel vraagtekens. Ook al weet ik dat je er veel meer vanaf weet dan ik. De grens rond Maanen heb ik wel degelijk van oude kaarten gehaald. Later zal Maanen bij de Sijsselt opgehouden zijn, maar ik lees wel degelijk dat de Sijsselt voordat het in pacht aan Kernhem werd gegeven, van Maanen was. En datzelfde geldt voor de westgrens: ik heb wel degelijk gelezen dat Maanen doorliep tot de Utrechtse grens. Maar je hebt gelijk dat de Grift niet op de grens ligt natuurlijk.
Dat de Buursteeg een andere is dan de Veldhuizerdijk moet een stomme fout zijn van mij, die twee had ik aan elkaar gelijk gesteld, maar dat is dus fout.
Ik ga gelijk de veranderingen doorvoeren.
Ook ik weet niet alles. Maar leer graag bij. Wat zijn jouw bronnen voor de oost- en westgrens?
Ik heb je net een mail gestuurd hierover.
Dank je weer. Vind het altijd leuk om te lezen. Ik zou de knotwilgen knotelzen noemen, want dat zijn het, en de abelen populieren, want dan zit je zeker goed. En nu ik toch zit te muggenziften: volgens mij is dat geen schaapskooi, bij die boerderij.
Ik heb de bomen veranderd, dank!. en ik heb op Google Streetview een iets andere uitsnede gemaakt zodat je ook de schaapskooi ziet, want die stond inderdaad niet op het eerste plaatje.