Boek: de Renkumse Heidevelden

We hebben een nieuw boek! De Renkumse Heidevelden, ruzie tussen Gelderland en Renkum in de 17de eeuw.

Ik ben bezig met een wandelboek over de Moft, het grote bos op de stuwwal tussen Ede, Bennekom, Wageningen en Renkum. Ik wil lopen op oude kaarten uit de 16de, 17de en 18de eeuw. Dat lijkt me fantastisch, maar dat boek ligt even op de plank, want al werkende raakte ik verzeild in een proces dat in de 17de eeuw gevoerd is tussen de Rekenkamer van Gelderland en de Schout van Renkum. Dat proces heeft zo’n 15 jaar geduurd en is tot de hoogste regionen in het Hof van Gelre in Arnhem doorgedrongen. (Ik had een citaat nodig, maar om het beste citaatje te kunnen kiezen, moet ik natuurlijk wel eerst 230 bladzijden tekst transcriberen).

Het conflict begon met de Schout van Renkum die bijenkorven had gezet in het heuvelachtige heideveld bij de Paalberg. Volgens de bosmeester van de Rekenkamer moest hij daarover aan de Rekenkamer een vergoeding betalen, maar de Schout vond dat de Paalberg van Renkum zelf was. Omwonenden die daar bijenkorven hadden staan moesten aan Renkum betalen, vond hij. Nee, vond de Rekenkamer, dit zijn domeingronden van de Staat. Nee, zei de Schout, dit gebied is van de inwoners van Renkum. Nou, en dat bakkeleide zo 15 jaar door. Met getuigenverklaringen, aanklachten, verdedigingen en zelfs een werkbezoek waarbij hoge commissarissen uit Arnhem van de Rekenkamer zelf gingen kijken.

Ik heb de teksten van het proces getranscribeerd. Dat was niet zo eenvoudig, want de 400 jaar oude bladzijden waren hier en daar zwaar door water aangetast. Dat kun je ook wel zien aan een van de kaarten die bij de stukken hoort:

Hoewel de teksten niet gemakkelijk weg lezen, is het verrassend om te merken dat je dit 400 jaar oude Nederlands, waar ik geen letter aan veranderd heb, nog gewoon kunt lezen. Het stuk bevat brieven, krabbels, getuigenverklaringen, aanklachten, verdedigingen, en uitspraken. Het zit vol verwijzingen naar Renkum, Ede, Bennekom en Wageningen. Over mensen die schapen drijven, plaggen maaien en bijen zetten op de heide. Het geeft een fantastische inkijk in het landgebruik van de heide in de 17de eeuw, en tegelijkertijd ook in het landrecht en de pogingen van de staat om het centrale gezag te herstellen na een onrustige tijd in de 80-jarige oorlog.

Ook deze kaart hoort bij dit proces, feitelijk dezelfde kaart als de vorige, andere kopie:

De Renkumse Heidevelden liggen ten noorden van Renkum. Het noordelijke deel daarvan is een stuifzandgebied met onregelmatige duinen, ideaal voor bijenkorven blijkbaar. Op de volgende kaart heb ik de duinen met geel aangegeven, de top van de Paalberg ligt bij cijfer 3, maar het hele gebied met de gele duinen werd Paalberg genoemd. De paarse bolletjes is de route die de heren commissarissen (in het hele boek komt geen enkele vrouw voor, zelfs niet om thee te zetten, alleen ikke dus, de auteur) uit Arnhem afleggen; ze gaan tegen de klok in. Ze beginnen bij (1) waar de landschrijver Van Steenler woont, en gaan dan via de Vossenweg (2) naar de Paalberg (3). Daarna rijden ze naar Quadenoord (4) waar ze getuigen ondervragen en vandaar verder naar het huis van de schout bij de Bock (5) waar ze ook getuigen ondervragen. Ik vind het fascinerend dat bekende plekken zo’n lange geschiedenis hebben.

We hebben in het boek een prachtige wandelroute van 12 km opgenomen door het gebied van de Paalberg, waarbij we lopen op een kaart van Bernard Kempinck uit 1610. We bezoeken het questieuse gebied en spelen rijdende rechter.

Lopen op de kaart van Kempinck is niet te doen, dus we tekenen de route in op een hedendaagse kaart. Het is een mooie wandeling zonder asfalt. We beginnen bij de ijscoman bij het spoor, waar in 1610 een achtsprong was, die er nu eigenlijk nog steeds is als je het spoor meetelt. We lopen met de klok mee (ongeveer) over de wegen die Kempinck aangeeft. We lopen langs de grens tussen Ginkel en Renkum, door de Ginkelse Kolk, langs een grenswal die in de 17de eeuw al op de kaarten staat, bekijken duinen en zandkleppen waar honderden bijenkorven stonden, en beklimmen de Paalberg vanwaar Kempinck het huis van burgemeester Van Straelen op de Ginkel kon zien. We lopen over de Vossenweg naar het spoor, vanwaar Kempinck de kerktorens van Ede, Renkum en Heteren zag. Dat is toch ongelooflijk, je ziet nu door de bomen echt niks meer, hoogstens de zendmast van Arnhem. Wat moet het kaal geweest zijn.

We lopen langs de beek, bekijken de sprengkoppen van de molen van Quadenoord, lopen stukjes over de voormalige Maanderweg en Reemsterweg: toen buurschappen met eigen wegen en nu weten we nauwelijks meer van hun bestaan.

Het boek is voor 19,95 euro bij elke boekhandel te koop. Het heeft 143 bladzijden, zelfde formaat als onze vorige boeken, en zit vol kaarten en foto’s in kleur. Dat is niet teveel betaald voor het nachtenlange ploeteren op deze teksten. Dit aanbod geldt alleen voor wie op fietsafstand van Wageningen of Renkum woont.

Geert Nijland en ik zijn de auteurs. De transcriptie is van mij, maar samen hebben we de tekst geanalyseerd en geïnterpreteerd, de kaarten bestudeerd, ons verdiept in 17de eeuwse bijenhouderij met bijenkorven, de routes uitgezocht, afbeeldingen erbij gekozen en vele keren gefietst, gelopen en soep gegeten in dit prachtige gebied.

Het boek is bij elke boekhandel en bol.com te koop. Premium abonnees kunnen het hieronder lezen en downloaden.

Alle afbeeldingen