Dit is een kaart van het Schependom van Arnhem: rechtsonder ligt Arnhem, linksboven ligt Reemst, Pampel en Deelen. Er zijn meerdere versies van deze kaart en die gaan we bekijken.
De kaart is gemaakt door Nicolaes van Geelkercken en is 52 bij 62 cm groot. Bij de beschrijving in het archief staat 1610 – 1656: maar op de kaart staat iets anders. Nicolaes zelf schrijft rechts onderin dat hij het Schependom in 1630 bereist heeft, in 1645 deze kladkaart heeft gemaakt en in 1647 de grens heeft opgemeten. Laten we de kaart en zijn opvolgers volgen in de tijd, want het is best verwarrend en de beschrijvingen in het Gelders Archief brengen ons geen steek verder.
1630 Nicolaes van Geelkercken bereist het Schependom
Nicolaes schrijft dat hij in 1630 het Schependom gerijsentert heeft. Ik vermoed dat hij bedoeld dat hij er toen is rondgetrokken en van alles heeft opgemeten en op kladpapier heeft ingetekend.
1645 Nicolaes maakt de kladkaart
Bovenstaande kaart is volgens hemzelf een kladde gebaseerd op zijn reis uit 1630. Laten we de kaart bekijken.
Rechtsonder zien we Arnhem, groene velden en de splitsing tussen de Rijn en de IJssel. De grens van het schependom staat er duidelijk op. Naar het noordwesten toe zien we oude landbouwenclaves zoals Warnsborn, Kemperberg, Cluijs en Valkenhuizen.
Het Schependom van Arnhem heeft Nicolaes met rood omtrokken. Ten zuiden van Arnhem, aan de overkant van de Rijn, ligt de Statswerdt, het Stadtsblock en een steenoven. In 365 jaar is daar niets veranderd. Ten westen van Arnhem tekent Nicolaes een scheepsbrug, daar ligt nu de Nelson Mandelabrug. Vandaar naar het westen loopt de grens van het Schependom langs de Rijn. Bij Oosterbeek steekt de grens de rivier over en loopt dan noordwaarts langs de Slijpbeek langs het Klooster Mariëndaal naar de Uijttrechtsenwegh.
Dit brengt me even in verwarring, want deze Utrechtseweg is niet de huidige weg door Oosterbeek. Het is de Schelmseweg die er deels nog ligt en deels verdwenen is. Bij punt B ligt nu het kruispunt tussen de Amsterdamseweg en de Schelmseweg, en daar tekent Nicolaes de splitsing tussen de weg naar Harderwijk (waar westelijker de Eederweg vanaf schiet) en de Utrechtseweg die naar Wageningen loopt. Deze Schelmseweg liep langs de Johannahoeve naar Hotel Wolfheze, Laagh Wolfhees.
De grens volgt deze Schelmseweg tot aan Laagh Wolfhees, hoekpunt D. Vandaar gaat de grens door het Papendal naar het noorden. De palen in dat dal staan er nog. Vandaar gaat de grens door vliegveld Deelen en Terlet. Bij Terlet is een scherpe hoek, en dan gaat de grens naar het zuiden langs Rosendael, Velp en Westervoort.
Mooi vind ik alle landgoederen. Ik raad je aan zeker de link te volgen en verder in te zoomen, en dan te kijken wat je allemaal wel niet herkent. Er staat zoveel op!
Wat ik leuk vind: in de tekst onderaan schrijft Nicolaes dat hij van mening is dat en dergelijke kaart op perkament gemaakt moet worden en niet op papier, zodat je hem mee kan nemen het veld in. Voorloper van de stafkaart dus.
Ik gebruik deze kaart regelmatig op dit blog, bijvoorbeeld als ik de grens afga op zoek naar alle grenspalen en andere markeringen of als ik andere kaarten bestudeer die op deze gebaseerd zijn.
1647 Nicolaes meet de grens op.
De tekst linksboven moet dus uit 1647 stammen, want hij schrijft dat hij in 1647 de grens heeft opgemeten. Daar staat: heb gemeten als volgt, en dan volgt een lijst met letters plus lengtes. Maar de getekende grens hoeft hier dus niet mee overeen te komen, want de kladkaart lag er al. De legenda klopt, de kaart niet.
1650 Nicolaes maakt een nieuwe versie van de kaart
Het verzoek van Nicolaes wordt ingewilligd, hij kan een nieuwe kaart maken. Op perkament. Dat wordt het linkerdeel van deze dubbelkaart. De rechterhelft hiervan heeft Willem Leenen gemaakt in 1757, straks meer daarover. De kaarten zitten aan elkaar vast: je ziet dat in het midden de tekst doorloopt. Die tekst moet dus van Leenen zijn.
Maar niet alle handschriften zijn van Nicolaes, dus ook de linkerkant is een kopie. Het wordt er niet eenvoudiger op!
Ik gebruik deze kaart regelmatig, want het is de enige kaart waar de droogdalen met naam opstaan. Ga beslist zelf inzoomen op de kopie en geniet ervan.
1725 Van den Heuvel accordeert de kaart
In 1725 is de linker kaart door Van den Heuvel geaccordeerd.
1757 Willem Leenen maakt de rechterhelft.
De rechter kaart is gemaakt in 1757 door Willem Leenen die hem aan de linkerkaart plakt. Die kaart is gemaakt toen hij grenspalen rond Arnhem neerzette. Vervolgens is in 1852 de plakversie gekopieerd door Staal. Hier zie je dus de ontwikkeling van dit gebied tussen 1650 en 1757. Hoewel ik de beschrijving in het Gelders Archief niet echt duidelijk vind, maar zoiets moet bedoeld zijn. Het is wel duidelijk dat het land dichtbij Arnhem inmiddels vol was; de nieuwe landgoederen liggen daar in een kring omheen.
De kaart is dus 100 jaar maatgevend geweest! Kom daar nou eens om.
De reden dat ik deze kaart zelf vaak bekijk, is dat de droogdalen van het Heelsums Beekdal staan getekend, de meeste zelfs met naam. Hier meer daarover.
In de tekst worden grenspalen en pollen genoemd. Veel van die Arnhemse grenspalen staan er nog en er loopt zelfs een wandelroute langs.
Op de kaart staan grote lappen lastig leesbare tekst.
1852 Staal maakt een kopie van de dubbelkaart
Gelukkig is er een goed leesbare kopie gemaakt door Staal in 1852. Voor mijn premium abonnees onderaan de hele tekst.
2022 Grenspalen
Hier een kaart met alle nu nog bestaande grenspalen die in 1757 zijn neergezet, aangevuld met nieuwere palen. Kijk vooral zelf, want de kaart is interactief.
Het Merckendal is de naam van het grote vanggebied van de Heelsumsebeek. Meer weten hierover? Ik heb een serie van 25 delen over het uitgestrekte wandel- en fietsgebied op de Nederveluwe rond de Zijpenberg, Rozendaalseveld, Terlet, Schaarsbergen, Kempenerberg, Warnsborn, Lichtenbeek, Wolfheze en Heelsum. Over geologie en landschap, bodems en vegetatie, oude kaarten en stukken, wallen en wegen, grenspalen en RD-stenen, sprengen en watervallen. Met name over dingen die je niet in wandelgidsen leest. Met wandelroutes, speurtocht en nog veel meer. Voortaan kijk je anders om je heen. Meer over inschrijven.
Premium abonnees lezen verder met alle teksten op de kaarten.
Premium abonnee worden? Dan steun je dit blog enorm en je krijgt er ook nog wat voor terug.
Voordelen voor premium abonnees:
- transcripties van teksten op kaarten;
- pdf’s van onze in eigen beheer uitgegeven boeken;
- pdf’s van onze gepubliceerde artikelen;
- bij veel blogstukken transcripties van archiefstukken;
- de serie Zandbanken in de Rijn (2022);
- de serie het Merckendal (2023);
- doorlezen bij de serie Anno (2024).
Hallo Mathilde
Mijn naam is Edwin Sluiter en ben werkzaam bij het openluchtmuseum als werkvoorbereider ik ben hobby matig
Bezig een soort boek te maken over de Waterberg en dan vooral de objecten die op het museum staan en stonden! Daarvoor kom ik op oude kaarten de Cluys tegen ! Ook qua grote maar waar deze nu precies heeft gelegen is ook een queeste geworden .. ik heb een aardig idee Ik ga je boek eens kopen bij bol.com ben zeer benieuwd
Hee wat leuk! Maar de Cluys komt in geen van mijn boeken voor. Ik ben overigens dol op zelfgemaakte ‘soort van boeken’: daar staan de leukste dingen in. Ik ben heel benieuwd.