De grote rivieren in Nederland

Ik wil een overzichtskaartje van de grote rivieren in Nederland, het gebied tussen Lobith en de Noordzee. Dat kan ik niet vinden en dus teken ik het zelf.

In dit Rivierenland liggen zo’n veelheid aan rivieren en kanalen dat het me duizelt. Ik ken de Rijn, de Waal en de Maas en weet dat de Rijn bij Wijk bij Duurstede de Lek wordt, maar hoe dat precies zit met de Merwede, waar de Amer ligt (niet bij Amersfoort) en hoe de Hollandse IJssel loopt en de Rotte van Rotterdam, en dan zie ik dat er drie Merwedes zijn: het zegt mij allemaal niets. Vandaag las dat de Alblas uitmondt in de Noord, nou daar werd ik niets wijzer van.

Dus ik besloot een kaartje te tekenen. Maar dat werd al snel veel te vol en onduidelijk; dat schoot niks op. Maar toen bedacht ik om de drie riviermonden te tekenen en dan terug te redeneren waar die het water vandaan krijgen. Ha, toen klaarde de lucht op.

Dit is mijn kaartje geworden:

De rode letters zijn steden.

Wat een orde, wat een eenvoud. Dat kan niet goed zijn.

Ik heb de twee hoofdrivieren Rijn en Maas laten doorlopen tot aan de Noordzee zoals ze voor de Elizabethsvloed liepen. Dus de Rijn stroomt naar Katwijk, en de Maas naar Brielle. Tussen de Maas en de Rijn ligt de monding van de Merwe of Merwede die het Scheur wordt genoemd.

Rijn

Eerst de Rijn. Die kwam bij Lobith ons land binnen en stroomde bij Katwijk er weer uit. Van Spijk naar Katwijk, maar dat is tijdreizen op rijm. Rond het begin van de Middeleeuwen (of iets eerder) ontstond de Gelderse IJssel als zijtak. De Eem is nooit een zijtak geweest, maar als je de Grebbedijk zou weghalen wordt hij dat wel. De derde zijtak is de Vecht, ook waarschijnlijk aan het eind van de Romeinse tijd ontstaan. Die drie zijtakken gaan naar het noorden.

Maas

Dan de Maas: die komt bij Maastricht ons land binnen en gaat bij Maassluis er weer uit. Dat klinkt lekker, maar klopt niet, want Maassluis ligt niet aan de Maas, hoe ik ook tijdreis. De Maas komt bij Eijsden ons land in en gaat bij Brielle er weer uit. De Maas heeft zijn benedenloop vele keren verlegd, en dat is hoofdoorzaak van mijn verwarring. Nieuwe Maas (daarvan zijn er twee begrijp ik inmiddels, zucht), Oude Maas, Brielse Maas, Bergse Maas, Afgedamde Maas, Oude Maasje (daarvan zijn er drie): hoe moet een Tukker dit onthouden? Ik lees dat de Nieuwe Maas niks met de Maas te maken heeft maar de benedenloop is van de Waal.

De Maas krijgt in Brabant water erbij via de Dommel, Mark, Dintel en nog een paar, en ook vanuit het noorden. Het Land van Maas en Waal watert af in de zuidwestelijke richting op de Maas, zie deze kaart. Die zuidwestelijke richting ga ik even onthouden.

Meer over deze prachtige kaart uit 1544.

Scheur

Tussen de Rijn en de Maas ligt nog een systeem met een eigen monding, het Scheur waar de Nieuwe Waterweg in is gegraven. Daarop komt het hele gebied tussen de Rijn en de Maas uit. Dus de Waal, Linge, Korne, Lek, Hollandse IJssel, Rotte en de Schie, ook de Alblas, de Giessen en vast nog een hele rij kleinere. Ze horen allemaal bij dit middelste systeem met het Scheur als monding. Voor wie, zoals ik, nog nooit van het Scheur heeft gehoord een topokaart met het Scheur en de Maas voor de Nieuwe Waterweg werd gegraven.

Deze kleinere riviertjes breidden zich achterwaarts uit en begonnen de Rijn af te takken. Daardoor ontstonden de twee grote zijtakken van de Rijn naar het zuidwesten: de Waal en de Lek. Of de Rijn brak naar het zuiden door, kan ook. In elk geval, er ontstonden twee zijtakken naar het zuidwesten, de Waal en de Lek.

Waal

De Waal en de Rijn wisselen stuivertje sinds de laatste ijstijd, denkt men, en dat komt door een knik in het verhang in de nauwe doorgang tussen Kleef en Elten. Door die knik blijft beneden die doorgang grind liggen, en dat verstopt de hoofdstroom. Als de Rijn is dicht geslibt, neemt de Waal het over, en als die een paar honderd jaar later is dicht geslibt, neemt de Rijn het weer over. Tot we daar niet meer tegen konden en we in de 18de eeuw met een reuzenkrib de verdeling in beton hebben gegoten.

Lek

De aftakking van de Lek ontstond halverwege de Middeleeuwen. Het riviertje breidde zich achterwaarts uit tot hij de Rijn had bereikt, en al snel werd het de hoofdstroom. Misschien was het ook wel andersom en brak de Rijn door en ontmoette daar een handig al bestaand loopje. In elk geval, de Lek nam snel de Rijn over. In de 12de eeuw werd de Rijn bij Wijk bij Duurstede (W) afgedamd. Ok, ik ga even verder terug in de tijd tekenen en gum de Lek en de Waal uit.

Ik gum de Waal niet helemaal uit, want ten eerste heeft Nijmegen altijd aan de Waal gelegen volgens mij en ten tweede wisselen de Rijn en Waal elkaar dus af. Waar de Waal en Linge samenstromen, begint de Merwe. Een eindje verder komt de Giessen en de Alsblas erbij (niet ingetekend) en daarna de Lek, de Hollandse IJssel, en tenslotte de Rotte en de Schie. Allemaal riviertjes die vanuit het noordoosten aan komen stromen naar de Merwe-Scheur, en er zijn er nog meer. Het water stroomt graag naar het zuidwesten, zoveel is me duidelijk.

Hoe zou het komen dat het hele systeem naar het zuidwesten zakt? Waarschijnlijk heeft dat te maken met tektoniek. Je hebt wellicht wel eens van de Peelhorst en de breuken in onze ondergrond gehoord. De schol ten zuiden van een van de grotere breuken zakt scheef naar het zuidoosten.

Dit vind ik een prachtige uitsnede:

We zien de Linge bovenaan kronkelen in het verlengde van de Waal. Is de Linge de benedenloop van de Waal geweest? En de Waal de benedenloop van de Maas? Daar heb ik nooit iets over gelezen dus dat zal wel niet.

De Maas en de Waal-Merwe zijn met elkaar vermengd geraakt. Bij Heerewaarden zit er maar een paar honderd meter tussen de twee rivieren, en in het verleden zijn daar meerdere verbindingen geweest. Zo ook bij Dordrecht waar de Maas tot de Elizabethsvloed in de Merwe stroomde (of andersom?). En bij Gorinchem waar de Maas tot 1904 in de Merwe stroomde. Toen is hij afgedamd en is de Bergse Maas gegraven. Inmiddels is de Maas helemaal los van de Waal gemaakt. De oude loop is in het Lek-Waal systeem opgenomen. Ha, vandaar Maasmond.

Het scheiden van de Maas en de Waal werd voordat de Deltawerken werden gemaakt, de grootste Hollandse overwinning op het water genoemd. Wow, ik dacht de Afsluitdijk…..

De Oude Maas en de Scheur vormen samen het havencomplex bij Rotterdam met de Nieuwe Waterweg. Ik teken mijn kaartje nog een keer zoals het nu is.

Nu begrijp ik het allemaal wat beter maar zou ik het nou eindelijk eens onthouden? Ik vermoed van niet.

Alle afbeeldingen