De Middelwaard bij Rhenen in 1662: schoon en zeer plaizant

Sommige gebiedjes komen steeds weer in mijn blikveld en andere nooit. Al meerdere keren ben ik gestuit op een kaart van een middelwaard bij Rhenen, een onooglijke zandbank in mijn ogen, maar blijkbaar toch interessant genoeg om steeds weer op de kaart te zetten. Ik ga het eiland volgen in de tijd.

Een middelwaard is een zandbank midden in de rivier. Een eiland dus.

1552

Dit is de oudste kaart waar de Middelwaard op staat: we zien een eiland in de Rijn vlak boven Rhenen. De zuidelijke Rijnloop is groter dan de noordelijke. Meer over deze kaart.

1607: het eiland bij Kempinck

Kempinck heeft een handschrift voor gevorderden. Maar goed, ik kom een heel eind, zie transcriptie onderaan (voor premium abonnees). Het noorden is boven. Bovenin schrijft hij dat dit de Utrechtse (Stifftse) zijde is, en onderaan de Betuwse zijde. Volgens de tekst is deze middelwaard beneden Hoesden ende boven Rhenen gelegen, dus benedenstrooms van Opheusden en bovenstrooms van Rhenen: en dat klopt. Ook schrijft hij dat de noordelijke Rijntak de Rhijnstroom is, en de zuidelijke tak een Stranck van den Rhijn.

Ter oriëntering tekent Kempinck in de kantlijn links en rechts een windmolen (B en C) en bovenin een hooiberg (G). Ik teken alles in, behalve de hooimijt.

1610

In 1610 zien we de middelwaard terug op een kaart van de Leede en de Mars. De tekenaar is onbekend. Een schitterende kaart, maar het gaat nu alleen om het eilandje tussen de polder en Rhenen, aan de zuidelijke oever van de Rijn.

Meer over deze kaart.

De kaart is op de kop: het noorden is onderaan. Onderaan zien we Rhenen, daarboven de Rijn, en dan het eiland. Hierin staat Den midelweerdt voor Rhenen.

1662

Dit is de mooiste kaart waarin alle aandacht uitgaat naar de Middelwaard. Op de middelwaard staat inmiddels een huis; het oostelijke deel staat vol vruchtbomen en op het westelijke deel groeien wilgen. Met vier kribben van rijsbos wordt geprobeerd de zuidelijke strang te laten verlanden.

De kaart is gemaakt door D de Bayonville, van wie in het Gelders Archief maar drie kaarten liggen. Deze is van 12-15 november 1662, de tweede van 25 november 1680 en de derde van 23 november 1680. Die man was blijkbaar alleen in november landmeter.

De kaart is 36 * 54 cm en gemaakt op perkament. Het noorden is boven.

Laten we deze kaart in detail bekijken.

Linksboven de stad Rienen (Rhenen). De huizen staan keurig op een rijtje met de kerk achter een dikke muur waarin ik nog net twee poorten herken (ik vermoed dat het archief de randen niet gescand heeft. Jammer)

Ten zuiden van Rhenen de Rhijnstroomen. Het zijn er twee: een brede en een smalle die duidelijk aan het verzanden is. De smalle is de zuidelijke. Tussen deze twee stromen ligt de middelwaard, die grotendeels met vruchtenboomen is geplant, en de staart met willigenbomen. Dat vraagt om uitleg: de kop van een zandbank is stroomopwaarts, de staart is beneden. De zandbank groeit aan bij de staart; die is dus jonger dus natter. Vandaar dat de staart met wilgen was beplant en dus in gebruik was als rijswaard of, zoals we dat nu noemen, een griend.

Op de kop zie ik enkele kribben tussen de middelwaard en de zuidoever van de Rijn, de Betuwse kant dus. Men doet dus zijn best de middelwaard aan de Betuwse zijde aan te laten groeien. Ik kan jullie verklappen dat dat is gelukt.

Aan de benedenstroomse kant, de staart, heeft men ook kribben gelegd. Ook vind ik het opvallend dat hier maar liefst vier huizen langs de Marschdijk staan, waarvan eentje met hooiberg. Volgens mij is er dan geen enkele bijgekomen.

De kaart draait om de diverse zandbanken die met letters zijn aangegeven, maar die interesseren mij minder. Ik zie een huis op de middelwaard! Zo te zien hielden de bewoners niet van tuinieren; ik zie een kaal erf. Dat huis is er niet meer, en was er ook in 1874 niet meer. Volgens mij staat het nu in het Gat van Lienden, de havenkom van de bedrijven langs de Marsdijk.

1670

In 1670 maakt Isaac van Geelkercken een 10-meter lange kaart van de Rijn in Gelderland. Hier het stukje met de Middelwaard.

De kaart bespreek ik uitvoerig in de serie Zandbanken in de Rijn.

1778

Het rechterkaartje is onze middelwaard. Nog steeds lig er een strang tussen de middelwaard en de Marsdijk. En er is een perceelscheiding dwars op de waard.

1874

In 1874 zit de Middelwaard vast aan de zuidoever, maar de oude loop van de Rijn is zichtbaar. Ik vermoed dat daar riet groeit. De waard is veel groter en loopt door tot aan de oude boerderij De Ambtse; de middelwaard is het linker deel daarvan waarvan de vorm sinds 1660 niets veranderd is, net een stanleymesje. De perceelscheiding ligt er ook nog, maar het huis is weg. Tussen 1662 en 1874 is blijkbaar bovenaan bij de kop nog veel aangegroeid, de kribben waren succesvol, de Rijn boog af naar het noorden.

Bij de staart, aan de benedenstroomse kant, (boven 1874) ligt een sluis. Daarmee voldoet deze waard in 1874 helemaal aan de theorie van de ontwaterde waarden door middel van een sluis. Als je bovenstrooms een ondoorlatende dijk legt rond je waard, en zo van de waard een eigen polder maakt, dan is de waterstand in de waard horizontaal en gelijk aan het waterniveau van de Rijn bij het uitwateringspunt. Dat is een ander verhaal.

1951

In 1951 is het nog altijd een buitenpolder met de naam Middelwaard. De brug van Rhenen gaat eroverheen; er ligt nog net een driehoekje middelwaard ten oosten van die weg. Wel wordt nu de hele buitenpolder Middelwaard genoemd die tot voorbij boerderij Ambtse loopt.

2020

En nu? De prachtige middelwaard waar men in 1662 zo enthousiast over was, zoo schoon en zeer plaizant, is afgegraven en industriegebied. Er is vrijwel niks van over behalve aan weerszijden van de brug. Het oostelijke deel, waar je leuk door kunt wandelen, hoort niet bij de oorspronkelijke middelwaard. De volgende keer dat ik op de brug fiets, kijk ik toch anders naar beneden. Vroeger was het daar schoon en zeer plaizant.

2021

Ik fiets erheen om foto’s te maken. Helaas doe ik dat op een ongelukkig moment: in juli 2021 is het zeer hoog water.

Op de eerste foto sta ik op de zomerdijk (die ligt tussen de middelwaard en de Rijn) op de uiterste oostpunt van de middelwaard en kijk met de stroom mee naar het westen. In de verte de brug bij Rhenen en de kerk erachter. Verder lopen lukt vandaag niet. Een zonnetje zou de foto’s wel goed gedaan hebben.

Deze foto is genomen op de bandijk dichterbij de brug; in de verte de brug en de kerk van Rhenen.

De volgende foto is genomen vanaf de uiterste westpunt van de middelwaard naar het oosten. Dit is een grote waterplas met bedrijven er langs.

De laatste foto is genomen vanaf de brug bij Rhenen naar het westen. Midden bovenaan zie je hetzelfde witte bedrijf als op de vorige foto.

Meer weten over de geschiedenis van de Rijn? Doe mee met Zandbanken in de Rijn. Ik onderzoek in 30 afleveringen de Rijn tussen Arnhem en Vianen aan de hand van een tien meter lange kaart uit 1671. Lees over meanderen, anastomoseren en vlechten. Over zandbanken, rijswaarden, grienden en uiterwaarden. Over bandijken, schaardijken en kaaidijken. Over veldbezoeken van de Gelderse Rekenkamer in de 17de eeuw die zoveel mogelijk zandbanken in gebruik wilde nemen en landmeter Bernard Kempinck die kaarten aanleverde. Over het Gelders waterrecht en het leggen van kribben. Met vele kaarten, foto’s en tekeningen.

Alle afbeeldingen

Ook kun je meer lezen in mijn serie Zandbanken.