Een waard aan de overkant

De gemeentegrenzen ten zuiden van de Rijn lopen nogal raar. Op de uitsnede staan vier gemeentes. Rhenen ligt links boven, Wageningen rechts boven. Rechts onder ligt Overbetuwe, en links onder Nederbetuwe. Het rare zit hem in dat Wageningen een waard heeft op de zuidoever van de Rijn, en dan natuurlijk die gekke pijl van Nederbetuwe. De paarse lijn is ook de provinciegrens.

Een snelle tocht langs de drie grote rivieren levert slechts een gemeente op met uitsluitend een uiterwaard aan de overkant van de rivier. Doorwerth had er vroeger ook eentje, maar die is onder de stuw van Driel verdwenen.

Die rare grens heeft alles te maken met een vroegere loop van de Rijn. Ik probeer het verhaal te reconstrueren.

Lang geleden lag de Maneswaard ten noorden en de Wolfswaard ten zuiden van de Rijn. De Maneswaard hoort bij Wageningen, de Wolfswaard bij Lakemond.

Langs de Wolfswaard groeien zandbanken aan.

De zandbanken groeien uit tot waarden, de Maneswaard snoert in. Tot zover is het een normaal proces wat hoort bij een meanderende rivier.

Op een zeker moment snijdt de Rijn de Maneswaard af. Dat kan niet zomaar, daarover verderop meer. Maar het is zeker wel gebeurd, want dit is de huidige situatie.

Ik zoek of ik aanwijzingen kan vinden op kaarten voor deze afsnijding, ook al is dit waarschijnlijk gebeurd in onze regionale prehistorie voordat de oudste kaart van dit gebied gemaakt werd. Ik ken geen stuk waarin wordt verhaald over een overstroming waarna de Rijn een andere loop had gekozen, maar er liggen nog miljoenen stukken te wachten in het Gelders Archief. Wel genoeg te vinden over overstromingen hoor; bijvoorbeeld bij de overstroming van 1322 liepen grote gebieden langs de Rijn, Waal en IJssel onder water. Ik vind wel aanwijzingen op een kaart.

Dit is een uitsnede uit een 10-meter lange Rijnkaart van Isaac van Geelkercken uit 1671, die ik gebruik als basis voor Zandbanken in de Rijn . De oude loop van de Rijn is hierop prachtig te zien. Het noorden is onder. Links onder ligt Wageningen en rechts boven Opheusden. We zien drie kronkelwaarden. Links, in het oosten, de Wageningse bovenpolder die naar het zuiden kijkt (die doet niet mee in dit verhaal). Dan de Wolfswaard die naar het noorden kijkt, en in het westen de Maneswaard die naar het zuiden kijkt. Een oude Rijnarm kronkelt daar tussendoor: wat is dit mooi te zien!

Mijn idee dat de Maneswaard een heuse afgesneden meander is, houdt voorlopig dus stand. Wanneer zou dat gebeurd zijn? Dat moet lang geleden zijn gebeurd, maar niet zo heel erg lang geleden. Toen Wageningen in 1263 stadsrechten kreeg, lag de Maneswaard waarschijnlijk nog ten noorden van de Rijn. In 1568 was de ramp geschied, dat zien we op de volgende kaart. (Ik hoef dus alleen maar in het archief te zoeken tussen 1263 en 1568, en hoe langer geleden, des te minder bewaard, dus ik vind vast wel eens wat).

1568 Maneswaard

Op de oudste kaart van de Maneswaard van Witteroos uit 1568 zien we de Maneswaard als eiland tussen twee Rijnlopen. De Rijn had dus inmiddels zijn nieuwe loop gevonden, maar ook in de oude stroomde nog water. Dat is normaal: het definitief verzanden van een van de twee kan eeuwen duren, maar het is niet mogelijk dat ze allebei in stand blijven. De twee lopen zijn in 1568 nog bijna even groot. De ‘ingang’ van de oude loop, zie links onderaan, is met een zandbank afgesloten. Was de afsnijding mensenwerk of natuurlijk? Het kan allebei en dat kunnen we niet aan de kaart zien. Maar wie zou baat hebben bij het afsnijden van deze bocht? Schepen waren nog niet zo groot dat de bochten een probleem waren.

Meer over deze kaart.

1668 Maneswaard

Op de volgende kaart zien we hetzelfde gebied. De kaart is van Isaac van Geelkercken uit 1668, dus precies 100 jaar jonger. Goed is te zien hoe de oude Rijnstroom verder verzand is.

Meer over deze kaart.

Opheusden

Duidelijk: vroeger lag de Maneswaard ten noorden van de Rijn en hoort dus bij Wageningen en de Wolfswaard lag ten zuiden van de Rijn en hoort dus bij Overbetuwe. Maar daarmee hebben we nog niet alles van de rare gemeentegrens verklaard. Tussen de twee gemeentes heeft namelijk ook Nederbetuwe (Opheusden) een strook grond, zie het eerste kaartje bovenaan, en wel een merkwaardige pijl. Hoe zit dat? Ik vermoed dat de oude verzande Rijnloop naar Opheusden is gegaan. Die hoorde immers niet bij de Maneswaard noch bij de Wolfswaard.

Opheusden lag dus oorspronkelijk aan de Rijn. Misschien lag er wel een haventje of een veerpont. Hoewel ook andere dorpen in de Betuwe langs de Rijn (Randwijk, Driel, Heteren) met de rug naar de Rijn liggen overigens. Op de kaart van 1568 vind ik hiervoor geen enkel bewijs, geen veerhuis, geen bootje. We een hoge steile oever in deze buitenbocht.

Overigens heette Opheusden toen Hoesden. Hoesden lag veilig hoog op een stroomrug en oeverwal; blijkbaar woonde men op Hoesden.

Waardoor ontstond deze afsnijding?

Waardoor zou de Rijn de bocht rond de Maneswaard hebben afgesneden? Het was nou niet bepaald dat de nek van de kronkelwaard zover was ingesnoerd dat hij instortte, zoals we het bij aardrijkskunde op de middelbare school hebben geleerd bij meanderen van rivieren. Het was nog altijd een flauwe bocht, dus waardoor ontstond deze afsnijding?

Ik vermoed dat het ermee te maken heeft dat knutselen met water altijd onverwachte gevolgen heeft benedenstrooms (zeker toen onverwacht, nu zullen modellen nauwkeuriger zijn). Als we ergens in de Rijn iets doen (een stuw bouwen, een bocht afsnijden, baggeren) dan duurt het 2000 jaar voor de Rijn weer in balans is en het effect ervan is tot 200 km onder het knutselwerk merkbaar (grove getallen, maar wel goed te onthouden). Hoogstwaarschijnlijk is deze afsnijding ook het gevolg van menselijk geknutsel geweest. Mijn voorlopige en voorzichtige hypothese is dat de Dijkgraaf uit Wageningen meer water ging afvoeren en lozen op de Rijn. De Dijkgraaf voorzag de Wageningse gracht van water, dus die zal gegraven zijn kort na 1263 toen Wageningen stadsrechten kreeg. Door dat extra water kreeg de Rijn meer energie. Een normale reactie van de rivier is dan om te gaan meanderen, maar het zou me niets verbazen als bochtje afsnijden ook in zijn pakket aan tegenmaatregelen zit. Dan zou een stormvloed het laatste zetje gegeven kunnen hebben. Allemaal hypothese, ik hoop hier nog eens wat over te vinden.

Meer weten over de geschiedenis van de Rijn? Doe mee met Zandbanken in de Rijn. Ik onderzoek in 30 afleveringen de Rijn tussen Arnhem en Vianen aan de hand van een tien meter lange kaart uit 1671. Lees over meanderen, anastomoseren en vlechten. Over zandbanken, rijswaarden, grienden en uiterwaarden. Over bandijken, schaardijken en kaaidijken. Over veldbezoeken van de Gelderse Rekenkamer in de 17de eeuw die zoveel mogelijk zandbanken in gebruik wilde nemen en landmeter Bernard Kempinck die kaarten aanleverde. Over het Gelders waterrecht en het leggen van kribben. Met vele kaarten, foto’s en tekeningen.

Alle afbeeldingen