Oude dakpannen

Wil je wijsneuzerig doen tijdens een wandeling? Wijs wandelgenoten op oude dakpannen. Met name geschikt om een saai stuk door een woonwijk op te leuken.

Of maak er een nieuwe fotohobby van. Het fotograferen van dakpannen is niet zo eenvoudig: meestal kijk je er van onderen tegen aan, tenzij je in heuvelland woont. Alleen bij lage oude schuren en bij dijkhuizen wil het me wel eens lukken. Hier min of meer duidelijke foto’s uit eerdere stukken van dit blog.

Kruispannen

De meeste dakpannen liggen in kolommen, maar kruispannen niet: die liggen zoals je met legoblokjes een muurtje bouwt. Een mooi voorbeeld is de Echterpan. Die kom je veel tegen bij oude herenhuizen in de binnenstad. Meestal in rood, soms in grijs. In het midden van elke pan zit een soort uitgelopen uienbol waarmee een pan op de twee eronder leunt. Het heeft dus een functie, maar ik vind het prachtig: net Jugenstil.

Monniken en Nonnen

De oudste pannen zijn Monniken en Nonnen (je mag zelf raden wat de monnik en wat de non is). Deze pan ligt op de Oude Kerk in Oosterbeek.

Gesmoord of niet-gesmoord

Een ander wijsneuzerig feitje is de kleur: rode of grijsblauwe pannen. De klei is hetzelfde. Rode pannen worden een keer gebakken, blauwe twee keer. De eerste keer wordt met zuurstof en de tweede keer zonder zuurstof gebakken. Daardoor wordt zuurstof aan de pannen onttrokken, smoren genoemd, wat de rode kleur (= verroest ijzer) doet verdwijnen.

Geglazuurd en ongeglazuurd

Nog een weetje: op geglazuurde pannen groeien geen algen en mos. Glazuren wordt bereikt door de pannen te bakken met een glasachtige substantie erop die in de oven door en door hard wordt. Er bestaan glanzende en niet-glanzende geglazuurde pannen.

Oude Hollandse of Oude Holle Pannen, OH pan

De opvolger van de Monniken en Nonnen zijn S-vormig: de monnik en de non zijn in een pan geïntegreerd. Dit zijn Hollandse Pannen of Holle Pannen. Veel dakpannen in Nederland zijn variaties op de Hollandse pan. Oorspronkelijk werden ze aan spijkers opgehangen. Deze foto is van de watermolen in Velp. Als je pannen aan spijkers ziet hangen, is dat echt bijzonder.

Later werd er een systeem bedacht met neusjes waarmee de pannen in elkaar haken. Deze Oude Hollandse Pannen, Oude Holle pannen of Boomse pannen zijn herkenbaar door de levendigheid van het dak (onregelmatig, slordig, net wat je wilt, ik vind ze prachtig) en doordat de goot (holling) groter is dan de wel (bolling). Deze komen ook linksdekkend voor, maar dat is superzeldzaam. Het zijn oude pannen die je gelukkig nog wel ziet bij oude huizen en boerderijen en gelukkig ook bij restauratiewerk. Andere nerds gaan los op de mossen.

Het straatje in Rijswijk is niet alleen uniek vanwege de bijzondere oplossing bij de verhoging van de dijk, maar ook vanwege de prachtige huisjes met mooie dakpannen.

Linksdekkend of rechtsdekkend

De meeste S-vormige pannen-in-kolommen liggen links over rechts, rechtsdekkend dus. Maar vroeger werden zowel linksdekkende als rechtsdekkende pannen gemaakt, en welke je nodig had hing af van de overheersende windrichting. Ik kende tot gisteren slechts drie gebouwen met linksdekkende pannen: twee dijkmagazijnen langs de Maas en het gemeentehuis van Rozendaal.

Laat ik nou nog een pand vinden met linksdekkende pannen! Het gasthuis in Wijk bij Duurstede:

Meer over linksdekkende pannen.

Verbeterde Hollandse Pan, de VH pan

Deze prachtige pan is rond 1900 verbeterd en werd toen de Verbeterde Hollandse Pan of Verbeterde Holle Pan, VH pan. Deze is herkenbaar aan een randje waar twee naastliggende pannen elkaar raken en de wenkbrauwen bovenaan elke pan die regenwater naar het midden van de pan leiden. Hij bestaat ook zonder randje tussen de pannen: dat geeft meer flexibiliteit bij het leggen. Dat is de VHV pan, waarbij de tweede V staat voor variabel.

Opnieuw verbeterde Hollandse Pan, de OVH pan

Deze pan is rond 1930 nogmaals verbeterd en kreeg toen de originele naam Opnieuw Verbeterde Hollandse Pan, de OVH pan. Die zie je overal liggen in normale woonwijken uit de zestiger en zeventiger jaren. Het randje en de wenkbrauwen ontbreken en de geul en wel zijn even groot. Het dakbeeld is rustig, regelmatig en netjes, met de golven op en neer allemaal ongeveer even groot. Ik heb geen foto, maar deze OVH pan zie je echt overal.

Het volgende dak is van een huis uit 1746 in Ravenswaaij vind ik iets te regelmatig voor een dak uit de 18de eeuw. Het lijken OVH pannen uit het midden van de 20ste eeuw. Toch een mooi dak, met name vanwege het vuil en het mos. In de beschrijving in het rijksmonumentenregister staan de pannen niet vermeld. Ik nam de foto vanwege de peilsteen naast de voordeur, maar dat is een ander verhaal.

Tuiles du Nord

Andere dakpannen zijn vlak met een rib (wel) waarmee ze over de pan ernaast liggen. Het dak wordt dan een blokjespatroon. Makkelijk herkenbaar zijn de Tuiles-du-Nord of Stormpannen: die hebben twee halve maantjes die iets omhoog steken waartegen de pan erboven leunt. Let er maar eens op, je herkent ze zo. Een groot dak met Tuiles du Nord vind ik echt kikken. De mooiste hebben een ronde wel, zoals op deze schuur in Homoet. Zo te zien is de pan geglazuurd. Wonderschoon! Deze Tuile du Nord is pure nostalgie.

Op de volgende foto is de wel plat.

Niet op elke dak zijn de maantjes goed te zien, zie volgende foto. Dit is het waakhuis aan de Lekdijk bij Den Oord, Schalkwijk. Volgens de beschrijving van dit monument is het dak belegd met Tuiles du Nord.

Er bestaat ook een versie met puntjes in plaats van maantjes. Helaas kun je dit op de foto niet goed zien, jammer! Dakpannen fotograferen is echt lastig. Deze afwijkende vorm is gemaakt door NGI, Belferd.

Op dit detail zie je onder de schaduw net steeds twee puntjes uitpiepen (klikken vergroot het plaatje). De wel is plat.

Hamerpannen

De volgende twee foto’s zijn de reden dat ik dit artikel schrijf: hamerpannen op een huis in het centrum van Wageningen. Helaas een hoog huis, en op het afdakje bij de achterdeur liggen gewone Tuiles du Nord. Maar hoog boven me liggen hamerpannen.

Je herkent ze aan de dubbele rij rolletjes, vandaar de bijnaam Joods wetboek. Ze hebben niks met hamers te maken; de fabrikant heette Hamer.

Mulden pannen

De Mulden pan zie ik overal met name op schuren en loodsen. Zoals op deze schuur in het Binnenveld:

Mulden pannen zijn ongeveer vierkant, vlak van boven met twee goten in het midden. Mulden is Duits voor kom. Het is een van de meest gebruikte pannen, en waarschijnlijk herken je ze zo. Ik vind een dak met deze pannen minder mooi, maar dat is misschien niet zo’n goed kenmerk. Deze normale Muldenpan heet ook wel dubbele Muldenpan of Vlakke Muldenpan.

Maar er bestaan ook andere Mulden pannen, en de naamgeving is verwarrend. Op de volgende oude schuur ligt de Rijnlandse pan (ik twijfel wel overigens), ook de enkele Mulden, de Holle Mulden of de Reformziegel genoemd.

Hier nog een mooie holle Mulden, geglazuurd in verschillende kleuren. Maar de pan is eigenlijk alleen goed te herkennen, door mij althans, als ik de achterkant kan zien. Of dichterbij kan komen om te zien of er wenkbrauwen zichtbaar zijn bijvoorbeeld.

Romaanse pan

Op de foto is het lastig te zien, maar dit dak ziet er echt anders uit. Plat – golf – plat – golf. De pannen op de foto zijn geglazuurd.

Overige

En nou beginnen de problemen. Veel fabrieken maakten zowel vlakke, holle als gegolfde pannen. Dus er bestaat vlakke Mulden en holle Mulden. Platte Friese, holle Friese en Friese golfjes. Vlakke en gegolfde Rijnlandse, Maaspannen, Utrechtse pannen. Dus daar houdt voorlopig je wijsneuzerigheid op. Op de website van Luijtgaarden, een bedrijf met 2 miljoen oude dakpannen in voorraad, kun je oefenen in het herkennen van soorten. Ze hebben ook een mooie catalogus. Helaas is herkennen in het veld lastiger: vrijwel gelijke pannen herken je vooral aan de onderkant en de manier waarop ze aan elkaar gekoppeld zijn.

Het hangt er natuurlijk ook vanaf waar je woont. Friese golfjes zijn precies wat het zegt en Dokkum ligt er vol mee. Echt bijzonder zijn bijvoorbeeld de Lucas Ijsbrandszpan of de Oegstgeesterpan of de ruitjespan.

Friese golfjes

Sneldek

Tja, en dan heb je de betonnen pannen uit de jaren 70 en 80. Die zien er vaak uit als rijtjes aan elkaar geplakte pannen (vandaar sneldek), en dan ook nog van beton. Zelfs bij renovatieprojecten kom je ze tegen, want wie kijkt er nou naar boven?

Ik denk dat ik best wel een paar dakpannen op de foto's fout heb benoemd. Het is lastig te zien van beneden. Maar daarom zijn dakpannen ook leuk: het is niet zo eenvoudig als je misschien tien minuten geleden nog dacht.

Tot slot

Ik zie vaak mooi gerenoveerde huizen en schuren met lelijke daken; dat vind ik superjammer. Soms met dakpannen uit de verkeerde tijd, soms zelfs met golfplaten. Maar, denk ik dan, het kan alleen maar beter worden: misschien was er geen geld meer voor een mooi duur dak met oude of nieuw-oude dakpannen.

Let jij wel eens op dakpannen? Ken je een dak met een bijzondere pan? Of heb je zelf een foto? Ik vul deze fotoserie namelijk graag aan.

Tot twee jaar geleden bestond er een heus dakpannenmuseum, maar dat is helaas opgedoekt.

Meer weten? Ik ken maar een boek en dat is Dakpannen over 2600 jaar dakpannen. Plus de catalogus van Luijtgaarden, gratis aan te vragen via hun website.

Alle afbeeldingen