Wie fietst over de dijken langs de grotere rivieren ziet wel eens bakstenen bakken tegen de dijk aan met een trap naar beneden en rotzooi onderin. Die heten volgens een oud leerboek Waterbouw (Buiten de bandijken) peilputten of dijkputten maar die term wordt inmiddels voor andere dingen gebruikt. Ik kan er weinig over vinden op internet en in nieuwe literatuur over de Nederlandse rivieren, en ik ga ze peilschaalputten noemen. (In sommige literatuur heten het peilschaalhuisjes, maar dat zijn echt andere dingen.) Het zijn open bakken waar vroeger peilschalen in hingen, meetlatten waarmee het waterniveau werd gemeten. Bij de meeste is de meetlat weg, en ik denk dat de buis waarmee het ding in verbinding stond met de rivier ook weg is, of misschien ook wel niet – wie haalt er nou een buis weg als hij niet in de weg zit? Maar die buizen zitten waarschijnlijk wel verstopt.
Ik heb langs de Rijn tussen Arnhem en Everdingen gezocht naar deze putten. Hier het allereerste overzicht!
De eerste foto is genomen op de noordoever in de Bosscherwaard even ten westen van het Amsterdam-Rijnkanaal. Een trap voert naar beneden en die leidt naar afval onderin. Planten veroveren de put, ik wil zeker nog eens naar muurvarens zoeken. Ze zijn namelijk gebouwd in de 19de of vroeg 20ste eeuw, dus in plaats van cement kan heel goed kalkmortel zijn gebruikt.
Bij de volgende in Wageningen zit de maatverdeling gekerfd in een hardstenen paal: mooi! Er zit een fraai hekwerk omheen. Tegen de muur groeit inderdaad muurvaren, Asplenium ruta-muraria. Onderin ligt plastic, maar gezien het feit dat deze vlakbij de stad ligt valt dat reuze mee.
De volgende langs de Rijndijk in Amerongen is afgedekt met betonnen platen, en ik zie nog net de hardstenen bovenkant van de paal met de ingekerfde maatverdeling. Er zit een onnozel hekje omheen en fraai is het geheel niet. Ik begrijp de aversie tegen plastic onderin maar deze oplossing vind ik respectloos.
Bij Beusichem liggen er twee. Eentje ligt rechts van de weg vlak voor je bij het veerhuis bent, heeft een blauwe maatlat, maar ik ben vergeten te kijken of die van ijzer of van aluminium is. Hij verdient een opknapbeurt. De tweede met de hardstenen paal is prachtig met een hardstenen meetlat. Dit rijksmonument ligt buitendijks tegen de Rijndijk vlakbij de afweg naar de veerpont. Er ligt wat plastic en blik onderin, en dat is jammer, maar gelukkig geen reden geweest om hem af te dekken.
Deze heb ik allemaal gefotografeerd in het kader van mijn serie Zandbanken in de Rijn. Doe je nog niet mee? Dat kan nog steeds hoor! Ik bekijk daarin de Rijn tussen Arnhem en Everdingen en mijn vertrekpunt is een verslag van een driedaags Rijnbezoek door commissarissen van de Rekenkamer in Arnhem die moesten bekijken hoe het stond met de zandbanken in de Rijn.
Hier de zesde peilschaalput, deze ligt langs de Lekdijk bij Schalkwijk. De maatstok is helaas verdwenen. Ik verwar hem steeds met die in de Bosscherwaard, maar het zijn er echt twee – ik herken ze aan het onkruid en aan de achtergrond.
Meer heb ik er niet gevonden, maar ik heb alleen de Rijn tussen Arnhem en Everdingen bekeken. Ik weet dat er verderop meer liggen.
In een vooroorlogs leerboek ‘Buiten de Bandijken’ over rivierbeheer (voor Rijkswaterstaattechnici) lees ik er meer over, met ontwerptekeningen en al. Er staat dat de meetlat van hout, geëmailleerd ijzer of aluminium kan zijn, en dat in onze bovenrivieren ook hardstenen peilschalen voor komen. Een houten lat was van grenen, 20 cm breed en 5 cm dik. De schaalverdeling was erin gekerfd, en vervolgens geschilderd in wit/rood/zwart maar men vond hout minder nauwkeurig. Het leerboek geeft de voorkeur aan geëmailleerd ijzer. De trap maakt het gemakkelijk om de waterstand af te lezen, staat er, en dat hoefde slechts een of twee keer per dag te gebeuren.
Alweer een verdwenen baan: peilschaalaflezer. Twee keer per dag jouw stuk van de Rijn affietsen (met een lange siësta halverwege) om peilschalen af te lezen.
Onderin zit een buis naar de Rijn. Het systeem is dus eenvoudig volgens communicerende vaten. Als het water in de Rijn tot boven de inlaatbuis stijgt, stijgt het ook in de peilschaalput. Die buis moet niet verstoppen uiteraard, daarom is het een goed idee een trekkoord aan te brengen om hem schoon te trekken, zegt het leerboek.
Hmm, sommige liggen ver weg van de rivier: dat moeten lange zware trekkoorden zijn geweest. Ik vermoed dat verstopping een terugkerend probleem was.
Er bestaan ook peilschaalhuisjes en peilschalen die op de grond staan, maar dat houd ik voor een ander verhaal. Ik vind het super zonde dat we watererfgoed verwaarlozen. Of ben ik de enige die dit soort details leuk vindt?
Ik heb er nog eentje gevonden! En wel bij de sluis beneden in de Buitenwaard, noordoever van de Rijn tussen , bij de ingang van recreatiegebied Heulsewaard, zie rode stip. Overwoekerd, verborgen, maar hier is hij:
