Alles over schutsluizen

Een schutsluis bestaat uit een schutkolk voor schepen en aan beide zijden afsluitingen. Ik kwam op mijn fietstocht rond het Lauwersmeer vijf schutsluizen tegen:

• Robbengatsluizen in de Waddenzeedijk bij Lauwersoog;
• Reitdiepsluis in het Reitdiep bij Zoutkamp;
• Willem Loresluis in het Dokkumerdiep;
• Dokkumer Nieuwe Zijlen in het Dokkumerdiep;
• Ezumazijl.

Ik heb deze miniserie over sluizen in drie delen opgedeeld, van kokersluizen via keersluizen naar schutsluizen. Deze volgorde is niet voor niets: ze worden steeds ingewikkelder, en zo kan ik steeds wat nieuwe mooie oude woorden toevoegen waarmee jij, lezer, je tochtgenoten de ogen kunt uitsteken.

Schutsluizen liggen door het hele land in rivieren waar een hoogte overwonnen moet worden die voor schepen te steil zou zijn. Of in kanalen om panden te verbinden met verschillende waterhoogten (in een kanaal staat het water horizontaal, en het kanaaldeel tussen twee sluizen heet een pand – zo spreken we in het bestuur van het waterschap over onderhoud aan het vijfde pand van het Apeldoorns Kanaal, en dan snappen we allemaal wat bedoeld wordt).

Nou laat ik eerst even een plaatje zien van Google Streetview (bij gebrek aan een eigen foto) van een hele normale oude schutsluis. Inderdaad, in dit Apeldoorns Kanaal, en wel de Hezenburgersluis bij Hattem onder dit vijfde pand.

Ik ga deze sluis vandaag niet uitgebreider bespreken, maar ik laat de foto zien om een speciale reden: zo’n schutsluis in een vaarweg is plat. Wat boven het gras uitsteekt zijn uitsluitend de bewegingswerken, tandwielkasten en hekjes: het ijzerwerk dus. Ja, en ook de brug en de houten palen die de boten leiden. Dat de sluis verder plat is, is omdat in een kanaal geen hoog water te verwachten is. Een hoge muur aan een kant, heeft geen enkele zin.

Bij de vijf schutsluizen rond het Lauwersmeer is dit principieel anders: die liggen in de voormalige zeedijk, dus hebben ook een waterkerende functie.

Mocht je nog meer sluizen kennen en nu denken “nou, maar die is ook best hoog en ligt toch in een kanaal” – het Twentekanaal bijvoorbeeld: ja dat klopt, maar dat komt doordat die sluizen met hefdeuren werken, en die moeten natuurlijk heel hoog opgeheven kunnen worden om schepen er onderdoor te kunnen laten gaan. Hier een foto van de Irenesluis in het Amsterdam-Rijnkanaal. Deze heeft dus hefdeuren.

De volgende foto toont de stuw en sluis bij Driel in de Rijn. De stuw, rechts, staat open en zie je goed. Van de sluis links zie je eigenlijk niks. Het hoogst is nog de ruimte waarin de sluismeester werkt en overzicht heeft op het gebeuren met de schepen ver onder hem. Deze sluis heeft puntdeuren.

Terug naar het Lauwersmeer.

Ezumazijl

De sluis bij Ezumazijl is perfect voor een leerboek.

De hefbrug is ook mooi, maar hoort niet bij de sluis. Ten zuiden ernaast staat het gemaal Dongerdielen, en dat is ook interessant maar daar kan ik niet in. Alleen de sluis dus.

Op de foto’s zie je een lange smalle sluiskolk, en aan het eind twee puntdeuren die dicht zijn met de punt naar mij toe. We kijken hier dus naar de landkant, de vroegere gevaarlijke Lauwerszee ligt achter me. De sluis is van baksteen en graniet. Graniet ja, geen hardsteen. De baksteen is geel en ik vind het prachtig.

Volgens het rijksmonumentenregister moeten er ook nog ebdeuren zijn, maar die zie ik niet, ook niet op google maps overigens.

De puntdeuren zijn helemaal gaaf en zoals ik ze beschreven heb bij de keersluizen: van hout, met een achterhar en een voorhar, een schrankschoor, beplating evenwijdig aan de schrankschoor, rinketten die geopend worden met een heugelstang die door een tandwielkast loopt. Langs de bovenkant van de deuren zit een handige loopbrug. Had ik daarvan nou maar detailfoto’s gemaakt, maar dit was de allerallerwarmste dag van mijn vakantie. Onverantwoord om teveel meters heen en weer te lopen.

Bovenop de voorharren zitten geen witte metalen mutsen met knoppen, dus de deuren gaan anders open en dicht dan bij de Hunsingosluis. En dat klopt: Je ziet op dezelfde foto links en rechts op de kade het bewegingswerk in een zwarte kast, en daaruit komt een bruine heugelstang die aan een zwarte staaf op de deur vast zit: die heugelstang duwt de deur open en trekt hem dicht. Op de deuren zie je de schaduw van die staaf, en in de rechterschaduw zie je de heugels (halfronde uitsparingen, het lijkt een zaag). Maar ik zie niet hoe dit in werking wordt gesteld. Op geen enkele foto zie ik een draaiwiel, lier, windas of wat dan ook. Electrisch?

In de sluiskom zitten granieten haalkommen met smeedijzeren pennen waar je je schip aan kunt vastmaken. Een ladder op de deur voert naar de bodem, handig bij onderhoud.

Op deze foto zie je de kant naar het Lauwersmeer. Je ziet de deur met schrankschoor (geen trekstang), het looppad bovenop, de zwarte tandwielkast bovenop de deur – en weer geen handige foto daarvan – ik dacht er toen niet aan dat ik een miniserie wilde maken over sluizen en daarvoor detailfoto’s nodig had, ik maakte gewoon gezellige foto’s. Wel zie je buiten de deuren twee schotbalksponningen die gebruikt kunnen worden bij extra nood en bij onderhoud natuurlijk. Op de kade zie je de plompe tandwielkast staan waar de heugelstang doorheen loopt die de sluisdeuren opent en sluit.

Op deze foto van deze schutsluis zie je het schattige sluismeesterkantoor, dezelfde deur als op de vorige foto, en je ziet dat links daarvan ook twee schotbalksponningen zijn. Bij onderhoud werden ze beide afgesloten en de smalle ruimte opgevuld met klei. Als ze tenminste water vreesden.

Tenslotte het zicht naar de kant van het Lauwersmeer. Je ziet het haventje en je ziet de palen waar boten zich aan vast kunnen maken als ze wachten bij de sluis.

Ik vind dit een topsluis.

Dokkumer Nieuwe Zijlen

Dan Dokkumer Nieuwe Zijlen. Die heeft drie sluiskolken naast elkaar: een lange en twee korte, zodat er nooit teveel waterverlies optreedt. De bewegingswerken van zwart gietijzer met duwpalen en kettingen lijken speels, maar elk dingetje is functioneel. Verder is het principe hetzelfde als in Ezumazijl.

Dacht ik, totdat ik de groene ijzeren bewegingswerken zag bij sponningen vlak onder de brug waarmee je een halfrond schot omhoog kunt trekken. Die horen niet bij een schutsluis maar bij een keersluis. Deze loopbrug maakt doorvaren met hoge mast sowieso onmogelijk.

Helaas wordt nou net deze sluis niet beschreven in het monumentenregister. Je kunt niet meer door deze sluis varen (de Willem Loresluis ligt er vlak naast) en de sluis staat dicht om waterverlies te voorkomen. Daarmee is deze oude schutsluis afgewaardeerd tot keersluis, maar alles van de oude schutsluis is nog wel mooi te zien.

Hier nog een detail met twee deuren. Dit zijn twee zoete deuren van de sluiskolk. De linker uit 1993 is de zoete ebdeur. Je ziet hier mooi de hals op de achterhar die in een metalen halsbeugel zit verankerd aan het sluislichaam. Op deze deur staat geen tandwielkast: geen rinket? Wel zie je de duwpaal aan de muts bovenop de voorhar en de kettingen die vastzitten aan het prachtige gietijzeren bewegingswerk. Op de rechterdeur uit 1994, de zoete vloeddeur, staat wel een tandwielkast met een heugelstang naar beneden, maar daar staat nou weer net geen bewegingswerk met een duwpaal en een trekstang bij.

Kortom, hoe mooi ook, helemaal compleet is het niet. Des te slimmer kun jij, lezer, uit de hoek komen als je langs deze sluis fietst of loopt ‘hee wat raar dat hier geen tandwielkast op de deur staat, zou er geen rinket in de zoete ebdeur zitten? En het bewegingswerk van de zoete vloeddeur ontbreekt ook.’

Van de andere drie sluizen heb ik geen foto’s gemaakt. Ik heb wel bij de Robbengatsluis bij Lauwersoog bijna een uur moeten wachten, en dat was ook fascinerend. Alleen sta je dan als fietser zo ver weg van de waterkant dat ik niets zag, en dat was minder leuk.

Dit is het beste boek in mijn boekenkast over sluizen.

Alle afbeeldingen