G komt uit Drenthe, en is dus gewend aan hunebedden. Ik kom uit Twente, ben gewend aan zwerfkeien op een dorpsplein. Op het kerkplein in Lonneker, waar ik mijn jeugd heb doorgebracht, staat een kei van zo’n 2 meter hoog. Veel dorpen hebben wel zo’n kei ergens liggen.
Dit had natuurlijk een plaatje van de kei van Lonneker moeten zijn, nou, die staat links van dit museum. Dit is Galerie Urinoir Bezet.
G en ik komen beiden uit keileemland. Keileem is wat achter blijft als een ijsveld is afgesmolten. Keileem is leem met daarin van alles wat de ijstongen onderweg hebben opgepikt en meegesleurd. Dat kunnen bomen zijn, rotsblokken, beesten, zand en grind. Nou is de laatste ijstijd hier 125 duizend jaar geleden geweest, dus die bomen en beesten zijn inmiddels wel weg op een paar fossielen na. Maar meegevoerde rotsblokken vinden we dus nog wel, en dat zijn de grote zwerfkeien zoals G en ik ze kennen uit onze jeugd. Tussen die gigagrote hunebedkeien vinden we uiteraard ook kleinere veldkeien en grind.
Zien we zwerfkeien, dan zitten we dus op keileem. Dacht ik, tot ik me realiseerde dat we ook in Terlet grote zwerfkeien tegen zijn gekomen. En nu ik er beter op let, ook in Renkum en Wolfheze. Dat is geen keileemland, maar sandr.
Wat sandr is, leg ik hier uit. We zitten hier op de sandr van Wolfheze, en hier heeft nooit ijs gelegen. Sandr is door smeltwater ontstaan. Woest water weliswaar, maar kon dat water echt duizend kilo zware keien transporteren over een tiental kilometers? Of zijn die keien door mensen aangevoerd? Of lag er ijs in Terlet?
G en ik fietsen op dit moment wekelijks door het gebied ten noorden van Arnhem in verband met onze nieuwe serie over Het Merckendal die in januari gaat beginnen. We bijten ons helemaal vast en ‘ontdekken’ van alles. Waaronder zwerfkeien. Zo vaak geweest, nooit op gelet.
Heb je je nog niet aangemeld voor deze nieuwe serie? Dat kan hier.
Rondom restaurant de Thermiekbel in Terlet liggen tientallen zwerfkeien, de grootste is vast 10.000 kilo. Ik kan me voorstellen dat die keien zijn verplaatst toen naast Terlet het vliegveld werd gemaakt. Op banen van een vliegveld wil je geen keien dus die gooi je dan even aan de kant. Maar het vliegveld ligt ook op sandr. En ook al liggen de meeste keien netjes naast de weg, er liggen achter het restaurant ook een paar waar je zo een hunebed van zou kunnen bouwen. Die zijn daar nonchalant achtergelaten. Door wat of wie?
Het dichtstbijzijnde keileemgebied is Drenthe en Twente. Wie haalt het in zijn hoofd om duizenden kilo zware keien naar Terlet te transporteren? Een raar iemand met veel geld die een park wil met Zwitserse elementen misschien, maar Terlet is een landbouwenclave van enkele boerderijen en sinds 1932 met een vliegveld. De landgoederen die op de Veluwezoom talrijk zijn maken meer gebruik van nepkeien – kippengaas met cement – dan van echte. In Warnsborn of Vijverberg heb ik nooit zulke keien gezien.
Ik droom verder. Ook in de Gelderse Vallei en IJsselvallei lag ijs toch? Maar dat waren diepe ijslobdalen, en het keileem ligt daar op zo’n 100 meter diepte.
Ik google op zwerfkeien en kom op de site van een bedrijf dat handelt in zwerfkeien. Citaat:
Zwerfkeien zijn onderhoudsvriendelijk, slijtvast en hebben een lange levensduur.
Ik vind dat wel humor. Die dingen blijven wel een miljard jaar goed in je tuin zonder dat je er veel aan hoeft te doen.
Ik citeer Wikipedia, bron van alle kennis:
In Nederland worden zwerfstenen aangetroffen die door het ijsveld zijn achtergelaten tijdens het voorlaatste glaciaal, het Saalien. Zwerfstenen komen in Noord-Nederland, dat destijds met ijs bedekt was, veelvuldig voor. De landijsbedekking had zijn zuidelijke grens tot aan de lijn Haarlem, Utrecht, Nijmegen. Ten zuiden van deze lijn komen geen zwerfstenen in de natuur meer voor. In België worden zodoende geen zwerfstenen aangetroffen, aangezien het in de recente geologische geschiedenis niet door landijs bedekt is geweest.
Wikipedia noemt het zwerfstenen, en zegt dat de term zwerfkeien ook in gebruik is net als veldkeien. Voor mij is een zwerfkei het grootst. De kei van Lonneker, de kei van Rottum (dat is de grootste van Nederland), de kei van Amersfoort. Veldkeien vind ik klein, die leg ik in de tuin. Zwerfstenen zijn voor mijn gevoel groter dan veldkeien, maar niet zoooo groot. Het zal mijn oosterse dialect zijn. Wat betekent dat in Terlet niet alleen zwerfkeien liggen maar ook kleinere zwerfstenen.
Ik lees ook een artikel uit 1950 van Van Maarleveld, groot Nederlands geoloog die in dit artikel verslag doet van zijn onderzoek naar de ijsuitbreiding bij Terlet. Hij vindt zwerfstenen uit Scandinavië (granietachtige stenen dus) en ziet die vondst als bewijs dat het ijs tot bovenop de stuwwal is gekomen, en niet er achter is gebleven. Want die stenen kunnen alleen maar door het ijs zelf getransporteerd worden, stelt hij. Hij rept over stenen tot 15 cm en noemt niet deze zwerfkeien.
Dat eerste, dat die stenen door het ijs zelf zijn getransporteerd, ben ik met hem eens, maar waarom noemt hij die tonnenzware keien niet? Lagen die er nog niet? Ik vind een foto uit 1970 van boerderij Terlet – met auteursrecht, dus hier geen plaatje – met een zwerfkei naast het huis.
De puzzel
Mijn vraag is: waar komen de keien van Terlet vandaan? Dat grote ding op de foto met het ronde bord erop is een van de grootste. Die weegt wel 20.000 kilo gok ik (ik weet dat de Lonnekerkei voor het Rijksmuseum in Enschede 25.000 kilo weegt). Nou heb ik geen foto gemaakt van die stenen want mijn oog viel er pas op toen ik weer thuis was. Dus toch maar google streetview.
Ter bewijs dat ik er wel degelijk geweest ben, hier een foto van het uitzicht vanaf Terlet. Ik sta hier ongeveer met mijn rug tegen de grote kei van het plaatje hierboven. Geen steentje te zien. Ik neem echt altijd de verkeerde foto’s.
Het Merckendal is de naam van het grote vanggebied van de Heelsumsebeek. Meer weten hierover? Ik heb een serie van 25 delen over het uitgestrekte wandel- en fietsgebied op de Nederveluwe rond de Zijpenberg, Rozendaalseveld, Terlet, Schaarsbergen, Kempenerberg, Warnsborn, Lichtenbeek, Wolfheze en Heelsum. Over geologie en landschap, bodems en vegetatie, oude kaarten en stukken, wallen en wegen, grenspalen en RD-stenen, sprengen en watervallen. Met name over dingen die je niet in wandelgidsen leest. Met wandelroutes, speurtocht en nog veel meer. Voortaan kijk je anders om je heen. Meer over inschrijven.
Mathilde, het is weer een heel leuk verhaal, bedankt! Moest het even nakijken in het boek “Glaciers & Glaciation”, Zou het een “Jökulhlaup” (Glacier outburst flood) kunnen zijn? Ik heb zelf wel een huizenhoge rotsblok bekeken die tientallen kilometers door een lahar was meegevoerd. Dan is de afstand van de rand van het ijs naar Terlet maar een peulenschilletje.
Hoi Floris, wat leuk dat je meedenkt. Iets dergelijks moet het zijn, en niet alleen bij Terlet, maar op vele plaatsen rond de sandr liggen hunebed-grote stenen. Bij Terlet wel bijzonder veel. Hoe het precies zit weet ik niet, maar het verhaal uit de leerboeken is duidelijk niet compleet. Wat overigens ook niet in het verhaal uit het leerboek past, is dat de hoogste stuwwallen hier een afgeplatte top hebben. Ja dat komt door het ijs. Door welk ijs?
Interessant: de vlakke stuwwallen, de hoogste: zo had ik er nog niet naar gekeken! Op de AHN kaart van de Ginkel kan je de individuele breukblokken goed volgen (https://twitter.com/efpeeles/status/1588876190471057408?s=61&t=CPMCmcLm4sOTrQjMsadz4w) en er zijn meerdere opschuivingen. Bij Dieren is er lokaal ook sprake van overschuiving. Dat gebeurd als vertikale druk door de bovenliggende lagen niet veel minder is dan de voorwaartse druk van het ijs. Dat kan bij een diepere Permafrost (Permafrost is bijvoorbeeld ondieper smeltwater rivieren). Ik vermoed dus dat de hoge stuwwallen overschuivingen zijn. Zie bv ook: https://www.researchgate.net/publication/249550792_Structure_of_a_Pleistocene_push_moraine_revealed_by_GPR_the_eastern_Veluwe_Ridge_The_Netherlands
Geweldig, zo komen we ergens. Hierop ga ik studeren. Dank je wel. Het verhaal uit de leerboeken is duidelijk te simpel.
Op de Utrechtse heuvelrug zijn ook best grote zwerfkeien te vinden, dus ook al is het geen keileem, kan ik me best voorstellen dat in de opgestuwde lagen materiaal uit noordelijke streken terecht is gekomen. Zie ook het zwerfstenen eiland bij Maarn. Misschien eens een bezoek brengen aan geologisch museum Hofland in Laren waar ze ook een mooie collectie zwerfkeien hebben om te vragen hoe die stenen allemaal in lagen terecht kwamen die niet uit keileem bestaan?
Ja het is duidelijk dat het verhaal nog niet compleet is. Dank voor de tip van het museum in Laren. In Velp is ook een geologisch museum.