Uit het Gelders Archief pluk ik twee kaarten van een gebied ten noorden van Arnhem: de ene met een groen vierkantje en de tweede met de Thiend van Kattepoel. De Kattepoelse tiend is het gebied tussen de St. Jansbeek en de Hommelseweg ten zuiden van de Schelmseweg. De Apeldoornseweg loopt er doorheen. Park Sonsbeek ligt er in. Maar ook aan de andere kant van de Apeldoornseweg Hazegrietje en Sonsbeekkwartier. Van die andere kaart weet ik helemaal niets, maar hij zit in dezelfde archiefmap, dus zal daar ook wel ergens liggen. Meer weet ik nog niet, en dat moet anders. Met als aanleiding: hoort dit groene vierkantje bij het Merckendal, waarover mijn jaarserie in 2023 gaat? Zie verderop.
Er liggen nog duizenden kaarten die naar me schreeuwen ikke ook ikke ook, maar ik vind kaarten waarop ik landschap kan zien het leukst. Vaak is dat niet het hoofdonderwerp, maar tekent de tekenaar toch waterlopen, heuvels, droge dalen en dergelijke in. Dat doen ze niet allemaal: sommige tekenen naar mijn mening veel te plat, alleen met wegen en perceelsgrenzen, en die kaarten sla ik dus meestal over. Niet altijd overigens, als er echt wat te puzzelen valt, bijvoorbeeld als er geen duidelijk aanknopingspunt is waar de kaart in het veld neer te leggen, dan kan ik wel een nacht doorhalen. Het is nu overigens ook al half twee.
Van het voorliggende stelletje vind ik de linker het leukst: dalen, heuvels en een vierkantje. Waar zou dat liggen? Ligt er nog steeds een vierkantje? Maar ik begin met de rechter want die lijkt me gemakkelijker, en ze zitten vast niet voor niets samen in een map.
De kaart met het vierkantje is gemaakt door Nicolaes van Geelkercken in 1647, is op papier en 33 * 43 cm groot. Het noorden is linksboven. De andere kaart is gemaakt door zijn zoon Isaac van Geelkercken in 1667, ook op papier en 39 *61 cm groot. Het noorden is rechts.
De tweede kaart uit 1667 is eenvoudig op de huidige kaart te leggen. Links staan namelijk de muren van de oude stad Arnhem aangegeven. De Kattenpoelse Tiend is rood omlijnd (het lijken wel longen) en nieuwe ontginningen zijn geel. In die nieuwe ontginningen staan cijfers. Er hoort een stuk bij dat dit vast uitlegt, en ik heb het laten digitaliseren. Maar dan blijkt dat de kaart helemaal niet bij dit stuk hoort – zie verderop.
De eerste kaart is ouder, uit 1647. Ik wil weten waar ik dat vierkantje moet leggen. Is dat de Cluijs? Nu openluchtmuseum? Dat zou leuk zijn. Dan zou het bij het Merckendal horen.
De titel van het bijbehorende stuk is:
Acte, waarbij de commandeur van St. Jan te Arnhem in erfpacht uitgeeft aan Roelof Pragh 5 molder heideveld in den Cattpoel, 1645. Met een latere acte betreffende de overname der erfpacht, 1648, en stukken over het gebruik dier heidevelden en het handhaven van uitweg en schaapsdrift, 1646-1649. Met 2 kaarten van 1647 en 1667, 1645-1649 1 omslag
Dat betekent dat het stuk bij de kaart met het vierkante heetveld hoort. De andere kaart is 20 jaar jonger.
De naam Pragh uit de titel van het stuk zie ik ook op de kaart uit 1647 staan. In het vierkantje staat Gorttenbergh. En daaronder staat in een ander veld Eertijts Pragh Geen ende nu Swarten Rutter. Tussen die twee velden ligt een del met een wegch. Okee, dus die twee velden liggen aan weerszijden van een droog dal en door dat dal loopt een weg.
Welk dal en welke weg? Verdere aanknopingspunten zijn de Galgenberg, Alteveer en het huis de Kattenpoel. Achter Alteveer schrijft hij Nog Verder. Haha, ik associeer nu pas Alteveer met al-te-ver, al een ontzettend eind weg. En daarachter lag dan Nog Verder. Ik lees ook de Hooge Deventerwegh, dat is nu volgens mij de Apeldoornseweg. Verder zie ik diverse wegen en droge dalen. Ik heb goede moed, dit moet lukken.
De tekst op de kaart uit 1647:
Op huijden den 1 Februarij des Jaars 1647 heb ick onderss ten versook van Hend: Gerritss van Huiren dit omgraven heijtvelt met A geteijkent met de lantroede gemeten te weeten binnen sijnen graeff ende onder 20 voeten tot eenen wegh gelaeten als die stippelen uijt wijsen. ende was groot 900 roeden offt anderthalven morgen, is vorders gelandet als dit kaertien uijtwijst; orkont mijn hand… Nicolas van Geelkerken lantmeter van Stemderens Gelder 1647.
Moet den Swarten Ruijter oeck van sijn lant 20 voeten tot den wegch apen laeten. Tesaemen voer den wegch 40 voeten.
Ik kijk of ik op die andere kaart dezelfde namen zie. Rutterberg, Alteveer, huis Kattenpoel. De Deventerweg met dezelfde ballonvormige afgraving of zoiets. De Galgenberg. De tekst linksonder op die kaart:
Hat in dese caert met root illumineert is den Cattenpoelsen thient. Ende met geel en zijffers is nieu aengemaeckt landt. Gedaent int jaer 1667 door den lantmeter I van Geelkerck.
Door het transcriberen van de bijbehorende stukken, weet ik dat het land van Roelof Pragh later is overgegaan door Claes Hendrix de Claes den Binnenmuller, veld 39 op de kaart uit 1667. Dat veld ligt volgens dat stuk tegenover het veld van Hendrik Gerrits Manfelder bij de Gorttenbergh. Dat is 38. Dus het groene vierkantje in 1647 is in 1667 veld 38. Hebbes!
Maar afgezien van die veldjes – wat is het land in die 20 jaar veranderd! Arnhemmers moeten met afgrijzen hun land hebben zien veranderen, het werd veel te vol. Van heide voor iedereen met een vierkantje naar privébezit.
Ik puzzel op topotijdreis, leg de wegen goed, en kom hier uit voor het veld in 1647. Ongeveer. Het zou ook het huidige ziekenhuis kunnen zijn. Maakt niet uit, totaal irrelevant.
Dit past mooi op de droge dalen die vader Nicolaes in 1647 tekent. Het groene veld is dan mijn oranje rondje, en het veld daar tegenover ligt op de andere helling van dit dal dat oostwest loopt. De Gortersberg is dus bij de Wagnerlaan en Diepenbrochlaan. Van dichter naar componist. Maar wat is Arnhem in de weer gegaan met de vlakschuurmachine: Nederlanders houden niet van heuvels.
Nou had ik deze kaarten onder de loep gelegd omdat ik op zoek ben naar leuke dingen voor mijn nieuwe serie Het Merckendal die in januari 2023 begint. Ik heb al zoveel verzameld, het wordt een fantastische serie. Je kunt je hier inschrijven of stuur me een e-mail, dat kan ook.
Maar helaas, deze kaart-met-groen-vierkantje doet net niet mee. Het veld watert naar het zuiden af op de Rijn, en niet naar het noorden op het Merckendal – Heelsumsebeek.
Half twee zei ik? Half drie inmiddels.
Alle afbeeldingen
Het Gelders Archief is altijd supersnel met digitaliseren van een aanvraag. Ik transcribeer, lees en puzzel. Het is wel een interessant stuk: de raad van Arnhem verbiedt nog meer heetvelden te ontginnen, omdat er niet genoeg heidevelden voor schapen over blijven. Toch mag Roelof Pragh zijn veld aanmaken. Corruptie? Roelof Kempinck, rentmeester van de stad, onttrekt zich nadrukkelijk aan dat besluit met een open brief waarin hij verklaart dat hij het er absoluut niet mee eens is. En zijn nakomelingen ook niet.
Maar het valt niet onder het Merckendal, dus dit was weer een heerlijke nutteloze puzzelavond.
Abonnees kunnen verder lezen
Lees de transcriptie door je vandaag nog te abonneren.
- transcripties van teksten op kaarten;
- pdf’s van onze in eigen beheer uitgegeven boeken;
- artikelen, sommige gepubliceerd en andere niet;
- de serie Zandbanken in de Rijn (2022);
- de serie het Merckendal (2023);
- een boekenkast vol transcripties van losse stukken zoals charters, plakkaten, verordeningen, processtukken, verbalen en wat ik maar tegen kom aan interessante teksten over het landschap en landgebruik in vroeger tijd.
Dat we in dit land een hekel hebben aan heuvels blijk ook wel in Twente. We doen soms net of ze niet bestaan en laten een weg recht tegen een steile helling op lopen. Het levert een regelrechte muur op. Dat terwijl er in Enschede bijvoorbeeld grote hoogte verschillen zijn op vaak hele korte afstanden. Maar we doen net of ze niet bestaan en doen er niets mee. Hier geen trappen en terrassen en waterstroompjes die voor niks stromen. Maar men doet net of die hoogteverschillen niet bestaan. Jammer want het centrum van Enschede zou er veel fraaier uitzien als je er wel wat mee had gedaan.
Ja dat klopt. We vinden hoogteverschillen maar lastig. En als we dan in het buitenland zijn, genieten we ervan. Ik kom uit Lonneker, ik ken de hoogteverschillen, maar welke weg in Enschede loopt tegen een muur op?
In Enschede zelf vindt je geen muur. Maar wel een paar heel steile stukken in de wijk Stokhorst, waar wij na ik begrepen ten onrechte, een stuwwal plaatsen. De muur is eerder in Denekamp en omgeving te vinden. Maar het kan ook zijn dat in mijn verbeelding en vermoeidheid het erger voorkwam dan het was.
Als scholier vond ik de Voortsweg naar Lonneker al een muur…. De steilste hellingen liggen volgens mij ten noordoosten van Oldenzaal, echt niet tegenop te fietsen (hangt wel van je fiets af). Maar dat Enschede slordig is omgegaan met zijn hoogteverschillen en met zijn beken – Roombeek – dat ben ik met je eens.
Interessant weer, heb ooit op de Cattepoelseweg gewoond. Wist niet dat deze naar zo’n groot gebied was vernoemd. Rijnstate, (vroeger Gemeente Ziekenhuis); Het moet haast wel op dat enige vlakke stuk zijn gebouwd. Vooral in het noorden zie je het stijle stuk met de dicht naast elkaar staande hoogtelijnen. Dat stuk is ook heel stijl. En dat is dus niet helemaal meer uitgegraven denk ik.
Grappig is ook dat dat de naam ‘Alteveer’ al op de kaart voorkomt.
Dank voor je reactie, leuk dat je meedenkt. Ik denk inderdaad dat het ziekenhuis daar is gebouwd, en als ik oudere kaarten op topotijdreis goed interpreteer, was die afgraving daar al en is die niet gemaakt om het ziekenhuis van een vlakke vloer te voorzien.
Ja eens met je opmerking over Alteveer. Dat is voor mij ook kikken. Aan de andere kant: bij het verzinnen van een naam voor een moderne wijk, nieuw wijkcentrum, sportcomplex, wordt vaak teruggegrepen op de historie. Het hoeft dus niet perse zo te zijn dat de naam al die eeuwen heeft standgehouden, het kan ook zijn dat hij is geherintroduceerd. Dat is misschien ook bij de Cattenpoelseweg gebeurd.