Beekdalen en droogdalen

In een beekdal stroomt een beek, in een droogdal niet. Hoe simpel kan het zijn.

Niet dus.

Ik merk dat met name over droogdalen nogal wat verwarring is, en dat is niet zo vreemd. Ik ga in dit stuk proberen de knoop te ontrafelen.

NB: ik heb het deze weken erg druk maar ga ervan uit dat april beter wordt.

Beekdalen

In een beekdal stroomt een beek die begint bij een bron. Bij een bron borrelt water uit een helling, bijvoorbeeld omdat daar een ondoorlatende laag aan het maaiveld komt en dus het water bovenop die laag daar uit de helling stroomt. Zonder bron geen beek, zonder beek geen beekdal.

De meeste bronnen geven het hele jaar door water, maar bij langdurige droogte kan een bron droog vallen. En een beek dus ook.

Laat ik me beperken tot ijstijd-Nederland (dit blog beperkt zich sowieso tot ijstijd-Nederland), dus kijken naar de beken op de Veluwe, Sallandse Heuvelrug, Twente, Drenthe en andere mooie fietsgebieden. De stuwwallen zijn ontstaan in de voorlaatste ijstijd. Een belangrijk kenmerk van de stuwwallen zijn scheefgestelde ondoorlatende kleilagen in de ondergrond. Bronnen hebben in het algemeen een relatie met deze kleischotten.

Omdat de stuwwallen zijn ontstaan in het Saalien, zijn de bronnen ook toen ontstaan. De beken van nu waren er ook al in het Eemien. In het Weichselien is er welisaar hier van alles gebeurd, en er zullen vast bronnen bij zijn gekomen en verdwenen, maar daarvan ken ik zo geen voorbeeld.

Bronnen zijn gerelateerd aan de stuwwallen en andere ijstijdbulten, beken en dus beekdalen werden watervoerend na het smelten van het ijs en de permafrost, waren watervoerend in het Eemien, bevoren in het Weichselien, en voeren nu in het Holoceen weer water.

Droogdalen

Ik heb eerder over droogdalen geschreven. De Veluwe, Utrechtse Heuvelrug en andere ijstijdheuvelgroepen liggen er vol mee. Ook bij Groesbeek en Beek liggen prachtige droogdalen.

Een droogdal is ontstaan in het Weichselien. De ondergrond was toen bevroren (permafrost) en in de lange winters bedekt met sneeuw. Als die sneeuw in het voorjaar smolt, zocht het smeltwater een weg naar beneden. Daarbij maakte het uiteraard gebruik van al bestaande hoogteverschillen. Het smeltwater nam daarbij een beetje zand mee van de ontdooide bovengrond. En dat 100.000 jaar lang. Zo ontstonden de kenmerkende brede glooiende dalen.

In sommige stroomt onderin een klein beekje. Dan lag daar al een beek in het Eemien en heeft het smeltwater in het Weichselien daar gebruik van gemaakt. Het beekje is nu veel te klein voor het dal. Vroeger dacht ik dat je hieraan kon zien dat het eens een woeste kolkende stroom is geweest, maar dat is dus niet zo. De Warnsborksebeek en Seelbeek zijn mooie voorbeelden.

Een fraai kenmerk van droogdalen is hun asymmetrische vorm. Noordzuid lopende dalen hebben een steile helling aan de oostkant en een flauwe aan de westkant. (Ik raak altijd in de war van noordhelling en dergelijke: is een noordhelling nou koud want hij kijkt naar het noorden? of is hij nou warm want is de helling aan de noordkant van het dal?) Oostwest lopende dalen hebben een steile helling aan de noordkant en een flauwe aan de zuidkant. Dat heeft te maken met de zon: de zuidelijke en westelijke hellingen zijn kouder (want kijken naar het noorden en oosten), en daar is dus het afglijden van water plus bovengrond langer doorgegaan. De andere hellingen droogden op in de zon en daar gleed minder water af, dus ook minder grond.

Op de volgende foto kijk ik naar het westen. De linkerhelling ligt in de schaduw en we zien de sneeuw nog liggen. De rechterhelling is warm en droog.

Op oude kaarten wordt vrij consequent de term dal gebruikt als er een beek stroomt en del als het dal droog is.

Gletsjerbeken

Nu een derde categorie waarvoor ik geen goede term kan vinden. Oerstroomdalen, pradolinas, maar dan kleiner. Gletsjerbeken dekt de lading wel.

Laten we groot beginnen.

In het Saalien stroomde de Rijn onderlangs de gletsjers en bijbehorende stuwwallen. Dat geldt, in andere periodes waarbij het ijs minder ver kwam, ook voor de Vecht en de Hunze. De vlaktes van deze dalen noemen we pradolinas of oerstroomdalen. Hier doorheen stroomden in het Saalien brede woeste rivieren die bergen zand, grind, en grote stenen vervoerden.

In het klein komt dit ook voor met name op de sandr van Schaarsbergen. Ik ben van mening dat de Renkumsebeek en de Heelsumsebeek al stammen uit het Saalien. Net als het Papendal en de andere nu droge dalen in deze sandr. Ik denk dat deze dalen gefungeerd hebben om smeltwater af te voeren van de gletsjers die op en achter de stuwwallen lagen. Op de volgende AHNuitsnede zijn dat de lange dalen in het midden op de vlakte tussen de stuwwallen.

Erosiedalen

Dalen die zich achterwaarts insnijden noemen we erosiedalen. Dit proces begint onderin het dal, bijvoorbeeld omdat de ontwateringsbasis verlaagd wordt. Het water gaat dan weer op zoek naar een evenwicht tussen vertikaal en horizontaal: het verval, de helling en de hoeveelheid water. Als de ontwateringsbasis verlaagd wordt, wordt het verval in een zijdal groter, de helling steiler, en erodeert die helling achterwaarts uit tot hij weer in evenwicht is.

Het zijn geen beekdalen die bij een bron beginnen. Alleen bij veel neerslag stroomt er water in.

Sprengenbeken

De Veluwe ligt vol sprengenbeken. Dat zijn kunstmatige beken, gegraven om watermolens van voldoende water te voorzien. De meeste zijn achterwaarts uitgegraven beekdalen zoals de Renkumsebeek, Heelsumsebeek, Slijpbeek, Beekhuizerbeek, Eerbeek, Loenense beken en de vele beken bij Ugchelen en Apeldoorn.

Opgeleide beken

Een tweede type kunstmatige beek waar de Veluwe vol mee ligt, zijn opgeleide beken. Die liggen bovenstrooms van watermolens. De beek wordt zo hoog mogelijk langs de helling geleid zodat er bij de watermolen een zo groot mogelijk verval is.

Alle afbeeldingen