Het Egelmeer bij Rhenen

Ten westen van Veenendaal ligt de Slaperdijk. Westelijk daarvan ligt een weiland, en daarnaast een bos. Als je daar doorheen loopt kom je bij het Egelmeer.

Het Egelmeer ligt tegen de stuwwal van de Utrechtse Heuvelrug aan. Net als de Leersumse Vennen verder naar het westen. Er liggen wel meer natte plekken tegen deze helling aan. Ik, gewend aan de Veluwe, denk daarom direkt aan kwelplekken, waar water van de stuwwal uittreedt boven een kleischot.

Mis dus.

NB: voor de liefhebber van Oost-Nederland: Ik heb van het groeiboek Ontstaan van Oost-Nederland een eboek gemaakt. Dat is voor 9 euro via bol.com te koop. Uiteraard blijft het mogelijk om voor 7 euro bij mij de pdf te bestellen.

De Leersumse Vennen zijn een uitgestoven laagte.

Zou het Egelmeer dat ook zijn?

Volgens het informatiebord naast het meer, heette Het Egelmeer in de Romeinse tijd het Mare Aegilis. In de loop van de afgelopen 2000 jaar zou dat verbasterd zijn tot Egelmeer. Ik geloof dat verhaal niet zo: waarom zouden de Romeinen die aan de andere kant van de Rijn woonden een flutmeertje achter de stuwwal een naam geven, terwijl tussen de stuwwallen van Utrecht en Gelderland een gigantisch moeras op slachtoffers lag te wachten? Maar het is een mooi verhaal.

Volgens het informatiebord wordt het gevoed met regenwater. Er ligt een leemlaag, en daarop blijft water staan. Het wordt dus niet gevoed met kwel. Dat kan.

Op datzelfde informatiebord staat ook dat in de 19de eeuw de leemlaag per ongeluk doorgebroken is en het meer toen leegliep. Nu staat er weer water in dus blijkbaar heeft iemand die leemlaag hersteld.

Ik ben dol op informatieborden.

Dan lees ik een artikel in de Gelderlander dat de mythe doorprikt: Egelmeer is bloedzuigermeer en heeft niks te doen met latijn.

Ontstaan

Ik ga naar dinoloket en maak eerst een kaart op de achtergrondkaart zodat we weten waar we zitten. De blauwe stip in het midden is het Egelmeer.

Geologische kaart

We zien in de nabijheid van het Egelmeer drie kleuren:

• Roze is gestuwd Pleistoceen.
• Donkergeel is dekzand uit het Weichselien
• Lichtgeel is stuifzand uit het Holoceen.
• De dunne lijn is de grens van het ijs: het ijs lag aan de noordkant van deze lijn.

Geomorfologische kaart

Zoals altijd geeft dit meer informatie.

Rood is stuwwal. Onder de toppen van de stuwwal ontspringen heel wat droogdalen. Drie daarvan komen samen bij het Egelmeer. Gezamenlijk vormen ze een donkerbruine vlek; dat is een glooiing van hellingafspoelingen: een rest van een modderstroom stel ik me voor. Op andere plekken op de helling van de stuwwal liggen deze niet, daar liggen daluitspoelingswaaiers. Het zou wel handig geweest zijn als ze die legenda iets meer hadden verklaard. Wat is het verschil tussen hellingafspoelingen en daluitspoelingswaaiers? Verder naar beneden ligt beige: gordeldekzandwelvingen. Dat is zoiets als dekzand dat in de luwte van de stuwwal is neergedwarreld. Daarbovenop ligt geel stuifzand.

Het meer zelf ligt in een groenblauw streepje: dat is een dalvormige laagte zonder randwal. Okee, dat had ik ook kunnen bedenken.

Bodemkaart

Op de bodemkaart zien we rond het Egelmeer vier kleurtjes. Donkergeel is holtpodzol. Zachtrood is veldpodzol met leem en fijn zand. Bij het meer zelf ligt een klein vlakje roze: ook veldpodzol, maar dan met grof zand erbij. Geel is duinvaaggrond.

Goed, op de bodem van het meertje ligt dus niet alleen leem, maar ook grof zand. Dat zal van de stuwwal afgespoeld zijn tijdens een zware regenbui en in de laagte blijven liggen.

Grondwaterdieptekaart

Op deze kaart zien we dat bij het Egelmeer het grondwater vlak onder of boven het maaiveld staat, en meer naar Veenendaal toe zien we een natte strook. Waar we de ondergrondkaart zien, zit het grondwater diep.

NB: vraag me niet waarom het grondwater juist naast het meer ondiep zit en ter plaatse van het meer onpeilbaar diep. Ik heb geen idee. Mijn stip staat goed, en de kaart is gewoon een kaart; niet iets dat ik in elkaar geknutseld heb.

De natte strook langs de helling zal kwel zijn. Maar het Egelmeer is daar dus – volgens het informatiebord – onafhankelijk van, en wordt uitsluitend gevoed door regenwater. Dat zal niet alleen regenwater zijn dat valt, maar ook afstromend water dat zich in die kom tussen de stuwwal verzamelt.

Ik maak ook een lengtedoorsnede van bovenop de Elsterberg door het Egelmeer naar beneden. Op het eerste gezicht zie ik niks bijzonders:

Maar als ik de vertikale schaal verkort, wel:

Ik zie tussen het gele zand en het oranje keileem een donkerrood laagje WB. Dat is de formatie van Woudenberg, een ondoorlatend laagje dat bestaat uit veen of plantenresten. De mooie naam is gyttja, de gewone naam is viezeprut. We kennen het als de zwarte glibberige prut vol onverteerde bladeren op de bodem van een vijver.

Hier een kaartje van Nederland met alle vindplaatsen van deze formatie van Woudenberg:

Op het AHN knip ik eerst (met ongeveer dezelfde schaal) een stuk uit de luchtfoto.

Wat we hierop mooi kunnen zien is dat op de stuwwal bos groeit met hier en daar heide, en dat de helling in stroken is verkaveld met hagen tussen de kavels.

Die strokenverkaveling is deels onder de buitenwijken van Veenendaal verdwenen, maar zien we beter op een oude kaart van topotijdreis:

Ik knip op het AHN iets andere stukjes, hier de hoogtekaart. De blauwe stip is het Egelmeer, maar die andere stippen hebben geen functie meer.

We zien de stuwwal en het Egelmeer ligt daar tegenaan in een kom. We zien ook het duinengebied en de kaarsrechte Slaperdijk. Als ik dit zo zie lijkt het Egelmeer wel degelijk op een uitgestoven laagte net als de Leersumse Vennen. Dus het zand zou dan weggestoven zijn tot het grondwater of (schijngrondwaterspiegel bovenop een leemlaag) werd bereikt. Het zand is ten noordoosten van het meer terechtgekomen. Ik zie nog een aantal uitgestoven laagtes ten noorden en noordwesten van het meer, ook met duinen daar ten noordoosten van. Elk gebiedje lijkt hierop [dit plaatje vind ik niet zo goed gelukt en ik zal het wel eens wat verfraaien]

Voorlopig houd ik deze hypothese vast: het Egelmeer is een uitgestoven laagte die is uitgestoven tot de schijngrondwaterspiegel werd bereikt die ligt op een ondoorlatende leemlaag. De kom wordt gevuld met regenwater en afstromend water van de hellingen, zie geomorfologische kaart.

Dan valt mijn oog op iets leuks: een pas door de stuwwal tussen Veenendaal en Elst.

De pas leidt vanuit Elst naar Emminkhuizen. Dat is geen hoofdweg. Dat heeft als voordeel dat de pas niet vernaggeld is door asfalt en er nog net zo ligt als vroeger.

Dit doorbraakdal is ontstaan in het Saalien en heeft te maken met het smelten van het gigantische ijsveld in de Gelderse Vallei. In de Utrechtse Heuvelrug liggen meerdere van deze poorten. Ik noem deze de Elsterpoort (ik noem ze allemaal naar een plek benedenstrooms van de poort). Een dwarsdoorsnede door deze poort levert dit op:

Het lijkt wel Zwitserland, maar de horizontale schaal is in kilometers en de vertikale in meters. De bodem van de poort ligt op 30 meter +NAP, en dat liggen ze op de Utrechtse Heuvelrug op een na allemaal.

Op oude kaarten

Het Egelmeer staat prachtig afgebeeld op de kaart van de Slaperdijk door Broeckhuyzen (links boven). De Slaperdijk begint daar immers.

Dan kom ik nog een kaart tegen:

Die bewaar ik voor morgen, het is al laat.

Genoeg over het Egelmeer. Tijd om weer eens daar te wandelen.

Alle afbeeldingen: