Geheel toevallig kom ik in het Gelders Archief een kaart tegen van het Egelmeer bij Veenendaal in de gemeente Utrechtse Heuvelrug. Het ligt op de noordhelling van de Utrechtse Heuvelrug bij het begin van de Slaperdijk.
Deze kaart ligt dus in het Gelders Archief maar er staat geen stukje Gelderland op. Het is nogal onhandig voor hobbyisten zoals ik dat archiefstukken en oude kaarten liggen in het archief waar ze toevallig een keer zijn terechtgekomen, en niet waar ze horen qua lokatie. Geen Utrechtenaar zoekt in het Gelders Archief naar deze kaart en hij wordt dan ook niet genoemd door Deys in zijn overzicht van kaarten van het Binnenveld. Ik pleit voor een grote uitruil van kaarten, net zoals we dingen die we in de koloniale tijd hebben geroofd nu teruggeven.
De kaart is van 1771, gemaakt door G. Praalder en 30 * 40 cm groot. De kaart hoort bij archiefstukken over een openbare aanbesteding voor de verzwaring van de Slaperdijk. Dat is raar, want die staat er eigenlijk niet op.
Eerst orienteren.
Er staat geen noordpijl op de kaart, maar het noorden is onder: daar begint immers de Slaperdijk.
Het Egelmeer heb ik met een blauwe stip op de volgende kaarten aangegeven. we zitten hier ten zuidwesten van Veenendaal tegen de Utrechtse Heuvelrug aan.
Terug naar de kaart. De titel is: Schets Figuratiev van de situatie van het Heijveld aan het eijnd van den Slaaperdijk naast den Egelmeer geleegen. Op de volgende foto sta ik aan het begin van de Slaperdijk en kijk naar het noorden over de dijk. Op de kaart staat hier een grenspaal, maar die heb ik niet gezien. Grenspalen hebben het vermogen om zichzelf onzichtbaar te maken, zeker in een bos. Sta ik er met mijn rug tegenaan misschien? Nee, waarschijnlijk is hij verdwenen, want hij staat niet op nieuwe kaarten. Toch ben ik benieuwd (wie haalt er nou een loodzware grenspaal weg?)
We zien op de kaart het Egelmeer, twee moerassen, een heijheuvel en een heuveltje met bomen of struiken erop. Bij het begin van de Slaperdijk de bewuste grenspaal van Amerongen. We zien ook nog een boerderij en twee bouwlanden. Het ene bouwland is veel te laag en het andere is hoog genoeg.
Ik ben benieuwd of ik dit alles kan lokaliseren. Waarom niet? 1771 is niet zo lang voor het kadaster begon, dit zou moeten lukken via hisgis.
Ik doe dat liever via het AHN: daarop zouden de moerassen en heuvels terug te vinden moeten zijn. En ja hoor, kijk met me mee:
Het noorden is boven, onderaan zien we de laagte van het Egelmeer en daarboven begint de rechte Slaperdijk. Ten westen van die Slaperdijk nog zo’n laagte en daar ten noordwesten van nog een kleinere: de twee moerassen van de kaart. De greppel ontwatert het grotere van de twee moerassen – op het AHN kunnen we net een vage lijn zien, maar dan moet je verder inzoomen dan op deze snippet. Op de kaart zien we een heijheuvel: dat is waarschijnlijk een van de vele duinen: nog steeds is dat prachtig zand+heide gebied. En de rand van de stuwwal op het AHN zien we ook terug op de kaart.
De kaart draait om twee akkers. De ene ligt te laag en de andere ligt hoog genoeg. Dat klopt dus ook: de lage ligt bij de moerassen, de hoge ligt hoger op de helling van de stuwwal. Welke twee akkers het zijn, kan ik niet zien op het AHN.
Tenslotte de boerderij. Welke lag daar al in 1771? Nieuw-Amerongen misschien; dat weet ik niet.
Volgens het Gelders Archief hoort de kaart bij een aanbesteding voor de verzwaring van de Slaperdijk. Dat vind ik raar, want daar draait de kaart helemaal niet om. De aandacht gaat uit naar de twee landbouwvelden, de een hoog genoeg en de ander te laag. Daar is ook van alles gemeten.
Ik vermoed dat de gemeten hoekige lijnen een verbinding tussen hogere landen weergeeft in twee alternatieven. Mogelijkheden voor dammen om de natte moerassen te passeren? Of greppels om de moerassen te ontwateren? Of de grens van een nieuw te ontginnen gebied, inmiddels ontwaterd met een greppel immers.
Waarschijnlijk is hij naderhand ook voor die aanbesteding gebruikt: een nieuwe kaart laten maken is duur en het begin van de Slaperdijk staat hier goed op.
Leuke blog Mathilde.
De grenspaal bij de Slaperdijk maakte deel uit van een serie van 4 grenspalen die in 1717 werden geplaatst om de limietscheiding tussen de Stadsvrijheid van Rhenen en de Hoge Heerlijkheid van Anerongen te markeren. In Elst staat nog een paal op de oude grens op de hoek Rijksstraatweg-Vissersweg en nog een op de Galgenberg ten noorden van Elst. Aan de Molenweg in Elst staat een lage paal in een voortuin. Deze hoirde ook bij de vier palen en heeft waarschijnlijk ooit aan de Rijn gestaan. Alleen de paal aan de Slaperdijk ontbreekt. Zie ook: https://utrech.blogspot.com/2013/07/elst-en-amerongen.html
Dank je wel voor deze informatie. Van deze vier palen ken ik alleen die op de Galgenberg bij Elst; leuk hoor, ik ga die andere twee ook eens opzoeken. Die website over grenspalen is helemaal geweldig.