Recht van overpad in 1852 – Schaarsbergen

Op zoek naar het Merckendal in het Gelders Archief in verband met mijn serie, kom ik een verklaring tegen uit 1852 over het recht van overgang over een weg en heideveld ergens ten noorden van Arnhem. Waar precies? Ik heb zin om te puzzelen.

Meestal houd ik letterlijke transcripties achter een slotje voor abonnees, maar dit stuk is onbegrijpelijk zonder de transcriptie. Cadeautje dus! Hoewel het nauwelijks een transcriptie is te noemen: het handschrift uit 1852 is gemakkelijker leesbaar dan dat van mijn moeder.

Om de rest van dit stuk te begrijpen, moet je echt even de bovenstaande transcriptie lezen. Het is een brief van een pagina.

Ik ga de komende tijd meer korte transcripties zo bespreken. Vind je dat leuk? Ik lees het graag in de reacties.

Waar gaat deze brief over? Ja, over het recht van overpad over een weg en een heideveld. Maar waar? Mijn aanknopingspunten zijn:

• de noordelijke grenswal van landgoed Zijpendaal bij Arnhem;
• Schelmseweg;
• een publieke weg achter de genoemde grenswal;
• aan die weg twee hofstedes;
• de ondertekenaars heten Heuvelink en Pitlo.

Tussen die noordelijke grenswal van Zijpendaal en de Schelmseweg moet dus een heideveld en een weg liggen, en daar wilden Heuvelink en Pitlo overheen lopen.

Van de Schelmseweg bestaan meerdere traces die elkaar opvolgen in de tijd, maar in 1852 lag de weg al op zijn huidige plek. Dan spreken we in de volgende tekening over het van west naar oost roze-gele-oranje-rode-blauwe trace.

Dan de Noordelijke grenswal van Zijpendaal in 1852.

Het landgoed zelf ligt ten zuiden van de Schelmseweg (gele trace) en die weg is ongeveer de grens. Ten noorden daarvan lagen de bij het landgoed horende heidevelden en bossen waar de Zijpendalers mochten jagen. Ik neem aan dat het over dit gebied ten noorden van de Schelmseweg gaat.

Op de volgende kaart is de noordelijk rand van Ligtenbeek, Warnsborn, Zijpendaal en Sonsbeek ten noorden van Arnhem afgebeeld. Zijpendaal is het landgoed rechts van de driehoekige inham. De kaart gaat erover dat de drie landgoederen hun gronden moeten afstaan ten noorden van de rode lijn. Sonsbeek (rechts aan de rand van de kaart) niet blijkbaar. De grenspalen van Sonsbeek staan nog altijd langs de Koningsweg. Dus de bovenste horizontale lijn is de Koningsweg. Is dat de publieke weg die bedoeld wordt in de verklaring? Dat zou goed kunnen, want een andere publieke weg is er niet in die omgeving.

NB: de Koningsweg is genoemd naar de oude koningsweg van Willem III die er ten noorden van ligt. Daar hebben we het nu dus niet over, we hebben het over de huidige asfaltweg.

De rode lijn is in 1852 de noordelijke grenswal, en Heuvelink en Pitlo wilden over het gebied ten zuiden daarvan lopen.

Ik knip een stukje uit topotijdreis-1852, het jaar van de verklaring en ik zie dezelfde lijnen als op bovenstaande kaart. Middenonder de kenmerkende rondlopende laan van Warnsborn. Op de oostelijke grens van de driehoekige inham ligt tegenwoordig de Kemperbergerweg. De noordelijke grenswal ligt een heel eind ten zuiden van de Koningsweg, en alles daar is puur heideveld. Daar ten oosten van Sonsbeek, dat tot aan de Koningsweg bebost is. Ik heb het heideveld te pakken. Een weg zie ik niet, maar niet elk recht-van-overpad-voetpad zal zijn ingetekend.

Pitlo en Heuvelink woonden dus elk in een hofstede aan de Koningsweg ten noorden van het heideveld van Zijpendaal. Maar die hoeves staan hier niet op. Wel op de volgende kaart in topotijdreis.

Van west naar oost liggen in 1908 (en al veel langer maar op deze versie van Topotijdreis staan alle namen) ten noorden van Zijpendaal langs de Koningsweg de Wildhoeve, Heiderijk en ‘t Heuvelink. ‘t Heuvelink, hebbes! Nou Pitlo nog. Een lezer meldt dat Pitlo woonde in Heiderijk.

Dus de verklaring houdt in dat de bewoners van twee hofsteden langs de Koningsweg, ‘t Heuvelink en Heiderijk, door het heideveld van Zijpendaal naar de Schelmseweg mochten gaan. Daarvoor betaalden ze beiden een kwartje per jaar.

Ik teken een kaartje bij deze verklaring, dat zou handig geweest zijn. Dat had mij puzzelen gescheeld.

Eerst 1852.

De hoeves en de latere publieke weg die Koningsweg genoemd zou worden (de oorspronkelijke koningsweg ligt iets ten noorden van deze uitsnede) staan hier nog niet op. Kaarten lopen achter bij de realiteit!

Dan de kaart uit 1900, daar is alles prachtig op te zien.

Tenslotte de kaart van 2022:

Hehe, dat was even leuk puzzelen. Net zo leuk als een sudoku.

Mijn historische wereldbeeld is wel gekanteld door dit stuk. Omwonenden moesten blijkbaar betalen om over dat verlaten heideveld van Zijpendaal te lopen. Dat heideveld is 3 km lang! Dat zal ook gegolden hebben voor de heidevelden van Warnsborn, Bakenberg, Sonsbeek, Waterberg. Het lege land van 1852 was dus niet alleen kaal, maar ook verlaten. Mijn beeld is gekleurd door romantische schilderijen van herders met schapen….

Alle afbeeldingen