Wie vanuit Oosterbeek Arnhem binnenfietst, kan na de Klingelbeek kiezen voor twee wegen: Bovenover (= Utrechtseweg) of Onderlangs. Het verschil is twintig meter, een flat van 6 verdiepingen. De vlakte is ontstaan doordat de Rijn de helling van Bovenover ondergroef tot hij naar beneden zakte en de zandvlakte onder de steile helling ontstond. De hoogte heet de Zandberg.
Hoe oud is dit? Wanneer is dit zo ontstaan? Daar wil ik vandaag naar kijken.
1551
Deze kaart is in 1551 gemaakt door Van Deventer in opdracht van de Spaanse Koning. Van Deventer moest de steden in Nederland in beeld brengen, en dan met name hoe ze aan te vallen en hoe ze te verdedigen. Op deze kaart zien we Arnhem en de Rijn die in drie takken splitst die net voorbij Arnhem, bij wat toen de haven was, weer samenkomen. Groen is laag en nat, geel is hoog en droog. We zien ten westen van de stad nog geen brede vlakte onderlangs; ergo, dat bestond nog niet. Hoewel, ik geef het toe, een oude kaart nog geen bewijs is (maar ik verzin dit verhaal niet zelf hoor, dit is een bekend verhaal voor wie het weet). Het hoekje in de weg bovenover, bij de galgen, ligt er nu in 2023 nog net zo overigens.
1620-1644
Wat nou zo geweldig is: Arnhem ligt prachtig aan de Rijn met een schitterende toren, en dat beeld hebben vele schilders in de afgelopen eeuwen vastgelegd.
Deze tekening, gemaakt vanaf de muur rond Arnhem met zicht op het westen, is gemaakt tussen 1620-1644 door S.J. de Vlieger. We zien een steile helling onder de Zandberg en geen spoor van de vlakte Onderlangs, voor zover we dat kunnen zien. Bomen ontbreken.
1671
Het noorden is onder. Op de tienmeterkaart van de Rijn uit 1671 door Isaac van Geelkercken, welke ik als basis voor de serie Zandbanken in de Rijn gebruik, lijken we dezelfde situatie te zien, maar bij nauwkeurig spieden zien we boven de S van Santberch wat flubbertjes: de verzakking! Bovenop ligt de Arnhemer enck. Beneden in de bocht liggen de huizen Hulckestein en Bemmel (dat is geen naam van een huis maar van een familie). Hulkestein is in de WO2 verwoest, maar het hek staat er nog en is een rijksmonument.
Terug naar de tienmeterkaart. We zien op de zuidoever even ten westen van Arnhem drie kribben. En wat doen kribben? Die duwen de stroom naar de overkant zodat aan jouw eigen kant een zandbank aangroeit. Dus de stroom van de Rijn onder de Zandberg werd sterker, de Rijn wilde de bocht verder uitduwen zoals we dat op de middelbare school geleerd hebben bij de les over het meanderen van rivieren. Leuk voor de eigenaren van de grond aan de zuidoever die gratis grond kregen, maar voor Arnhem was dit desastreus.
1724 en 1744
Nu twee tekeningen uit de achttiende eeuw.
De linker is uit 1726, gemaakt door W. ten Haegh. De rechter is uit 1744, gemaakt door Jan de Beijer.
De situatie lijkt op het eerste gezicht niet veel veranderd sinds de tekening uit 1620-1644, maar beiden tekenen bomen. (Je moet echt even klikken op de linker tekening, want op zo’n wordpress galerij worden de zijkanten eraf gesneden, en als je klikt zie je de hele prent). De Haegh tekent rietvelden in de Rijn en een boom halverwege de helling (onder de molen). Beijer tekent een pallissadehek bovenlangs en zijn helling is helemaal niet meer een geheel. Waar we naar kijken op beide prenten is een stuk naar beneden gegleden helling, vol bomen en met zelfs een huis. Dat naar beneden gegleden stuk berg heet de Sinckenberg. Nog altijd overigens, maar nu is het een wooncomplex boven op de Zandberg.
Op de gezonken Sinckenberg is in 1755 toestemming gegeven voor de eerste Joodse begraafplaats, als het maar goed uit het zicht was. Enkele grafstenen liggen en staan er nog.
Op de volgende prent van Jan de Beijer is het zinken van de berg het beste te zien, vind ik.
Het museum staat waar op deze prent boven langs de helling een pallisadenhek is gemaakt. De mannen beneden (jagers?) staan in het park beneden. Wie nu door het park naar boven klimt, kan nog altijd kiezen uit deze twee ravijnen door de Sinckenberg. De Joodse begraafplaats ligt op het kleine groene knobbeltje tussen deze twee ravijnen.
Ik zal de transparantie even anders configureren zodat je de gebouwen er doorheen ziet. Het panoramaraam boven de trap in de vleugel van het museum kijkt dus uit over de Sinckenbergh.
Nou het rare: ik schreef zo vol overtuiging dat het hoekje in de Utrechtseweg dat Van Deventer in 1551 al intekent er nu nog net zo bij ligt, maar mij lijkt dat de Utrechtseweg om de verzakking heen is geleid. Ja toch? Hmm, dus dat is helemaal niet hetzelfde hoekje.
En zo hebben we een raadsel opgelost en er een raadsel bij.
Mooie aflevering weer
Er zijn verschillende varianten van de veldnaam Sinckenbergh
Sinckelenbergh
Sinckelbergh
De laatste lag ook ten noorden van Zijpendaal,
op een van de kaarten van N. Van Geelkercken.
In elk geval: deze berg naast het museum heet zo omdat hij gezonken is. Dat was in de tijd van Van Geelkercken nog niet zo uiteraard, dus hij tekent hem niet in.