Veenendaal is ontstaan als veendorp in de Gelderse Vallei. Ik associeer het met plat, laag en nat, maar het centrum ligt op drie bultjes die de toppen zijn van een stuwwal. Op de volgende AHNuitsnede zien we de Utrechtse Heuvelrug, en rechtsboven de mini-bultjes van Veenendaal.
Podcast
This English podcast is generated by NotebookLM – (ja, ik weet dat NotebookLM ook in het Nederlands werkt – see it as a service for my non-Dutch followers).
Verder in het Nederlands. We zoomen in op Veenendaal:
We zien dat het centrum van Veenendaal ligt op twee drie heuvels, en bovendien ligt net buiten de bebouwde kom ten noordwesten van de stad nog een grotere bult: de Emminkhuizerberg.
Op de zuidelijke heuvel, 5 meter hoog, staat de oude kerk. De heuvel heet op kaarten het Klein Vendel, maar op de site van Veenendaal noemen ze hem het Klein Venlo. Dat klinkt logischer: waarom zou je een bult een del noemen? Loo = bos, en temidden van al dat veen groeide er op de zanderige bultjes vast bos.
De rest van Klein Venlo is een hobbelig parkje midden in de stad.
Een weg deelt deze heuvel in tweeën, en het hoogste punt ligt ten westen hiervan. Daar stond vroeger een windmolen, de woonwijk daar heet Molenbrug, op de top staat een kunstwerk dat naar die molen refereert. Ik zie molenstenen, en zijn die witte staken wellicht oude molenwieken? Wel veel bestrating hoor – een beetje meer groen zou niet misstaan.
Oude straatjes zijn tegen de heuvel opgebouwd: dat vind ik veel mooier dan als de straten volgens de hoogtelijnen zijn gelegd (foto mislukt). Tegen de heuvel op geeft een beter gevoel voor het hoogteverschil. Ook hier een parkje:
De grote heuvel, het Groot Venlo of Groot Vendel is ook 5 meter hoog, is een grote platte bult waar je prima een dorpje op kunt beginnen. Maar de eigenaar (kerk of klooster) gaf geen toestemming. En daarom ligt het centrum van Veenendaal op het Klein Venlo.
Later kwam op Groot Venlo de begraafplaats Munnikenhof. Het oude deel daarvan is mooi aangelegd de heuvel indachtig met op de top op 12 m+NAP een treurbeuk. Maar een groot deel van Groot Venlo is afgegraven om met het zand de kanalen in het centrum van Veenendaal te dempen. Zucht, wat zonde, zowel het afgraven als het dempen. Ze zijn nu in het centrum weer een kanaal aan het openmaken.
Tussen die twee in ligt een nog kleiner heuveltje, laten we het Littel Venlo noemen. Nee, dat is geen anglicisme. We kennen ook de oude veldnamen Lettelbert, Lutte, Luttenberg en er zijn er vast meer. De Gelderse Molen (nu Nieuwe Molen) staat op de top en de rest is een hobbelig parkje. Links op de foto een rijtje oude huizen met knotlinden ervoor: mooi!
Maar een stukje is afgegraven en plat gemaakt voor een voetbalveldje met kunstgras – lelijk!
De vierde heuvel, prachtig zichtbaar vanuit de trein en vanaf de A12 is de Emminkhuizerberg. De top is op 22 m +NAP. De omgeving is ca 6 m +NAP, dus hij steekt 16 meter uit boven het land.
Maar de Emminkhuizerberg is niet Veenendaal: we zijn in gemeente Renswoude aangekomen.
Ik vind het centrum van Veenendaal leuker dan ik verwacht had. Ze zijn een gracht aan het graven, (hoewel die gracht net niet op een van de oude veenwijken ligt, maar daar heb ik geen problemen mee – Veenendalers zijn gewend om een kanaal te graven zodra ze het nodig hebben, en dat is nu in het winkelcentrum).
De stuwwal van Veenendaal
Nou de hamvraag: hoezo ligt Veenendaal op twee bulten? En wat is die opvallende Emminkhuizerberg? De geologen tekenen twee stuwwalletjes, maar hoezo liggen daar in de Vallei stuwwalletjes?
De volgende tekening (van mij) verduidelijkt de boel. Deze doorsnede geeft de dikte van de gestuwde afzettingen weer. Daarin heb ik met zwart getekend wat de stuwingsrichting is.
In mijn hypothese lag er bij Overberg een gletsjer en die heeft rondom een eigen stuwwalletje opgeperst tegen de Utrechtse Heuvelrug aan. Wat voor deze hypothese pleit, is dat die de vorm van de Amerongseberg verklaart, en bovendien verklaart dat de Amerongseberg en de Elsterberg de hoogste toppen van de Utrechtseheuvelrug zijn. Als daar twee stuwwallen op elkaar zijn geperst, is het logisch dat het daar extra hoog wordt. Hier andere voorbeelden van dat fenomeen. Hierna een doorsnede door dit bekken bij Overberg. Onderin ligt keileem.
Het komt niet vaak voor dat een nieuwe hypothese zo goed klopt. Nou, er zit nog wel een haakje hoor: zou de stuwwal van Veenendaal jonger of ouder zijn dan die van de Utrechtse Heuvelrug? Dat kunnen we pas beantwoorden als er een ontsluiting wordt gemaakt (bij een nieuwe weg of zo) waar we kunnen zien hoe deze twee stuwwallen bovenop elkaar of tegen elkaar aan liggen.
Okee, dus Veenendaal heeft zijn eigen stuwwal, ik ga hem de Stuwwal van Veenendaal noemen. De top is op 22 m+NAP op de Emminkhuizerberg. En Overberg heeft een eigen bekken, het Bekken van Overberg.
Het mooiste boek over het ontstaan van de landschappen van Nederland: Jongmans. Echt top.
Je verhaal ziet er erg logisch uit: eindmoreneheuveltjes van nóg een gletsjertong.
Dank je wel.
Beste Mathilde,
Weer een fantastisch verhaal. Voor mijn HUG project heb ik Veenendaal / Emmininkhuizerberg als een “buiten catergorie” wandeling gepland en veel van je opmerkingen had ik in een paar voorbereidingen ook al gezien. Je verklaring van deze Veenendaalse huggen klinken me heel plauzibel en als je het goed vind neem ik die graag ter zijner tijd over op mijn website bij die wandeling.
Maar je was vast nog niet op het Cafe ’t Huchie gestuit, een duidelijke aanwijzing dat het woord ‘hug” ook in Veenendaal wordt gebruikt voor een bergje. Net als trouwens in Wageningen en omgeving, dus het woord is toch veel verbreider dan ik gedacht had. gr Okke
hoi Okke,
Wat een mooie aanvulling! Inderdaad staat op de website van ’t Huchie, het oudste café van Veenendaal, dat een huchie in het Veens een heuveltje is. Wat leuk!
Als we met onze excursies van fysische geografie in de bus over de A12 reden kwamen onze docenten steevast met het verhaal dat de Emminkhuizerberg een overreden stuwwal is
Ouder dus dan de Utrechtse Heuvelrug.
Prachtig verhaal! Ik heb me altijd al afgevraagd waarom de Emminkhuizerberg zo maar midden in de vallei leek te liggen. Nu wordt dat ineens helemaal duidelijk!
Apart dat ik een stellingsmolen op een heuvel zie, meestal staan die in een dichter bebouwd gebied. Hij zou ook zonder die hoogte genoeg wind hebben kunnen vangen.