Eilanden in de Zuiderzee

Vier eilanden lagen in de Zuiderzee, dacht ik. Twee met een kern van morene uit het Saalien, twee veeneilanden. Drie ervan bestaan niet meer want zijn inmiddels opgenomen in grotere droogleggingen. Behalve Marken. Dus er ligt nu nog maar een eiland in het IJsselmeer, dacht ik.

En toen dacht ik aan Pampus en Kreupel en ging ik kijken op google maps.

Al snel werd mijn lijst van eilanden steeds langer. Er zijn langs de kust op meerdere plekken luwtedammen gelegd om zo lagunes te maken. Met name in het Markermeer, wat een dood meer is zonder plantengroei op de bodem, weinig dierenleven en troebel water. Juist daar wordt nu hard aan gewerkt met prachtige initiatieven. Maar om hier nu een lijst van 30 eilanden te presenteren, waarvan de meeste niet meer dan een dam zijn? Die lijst moet korter en ik besluit tot de volgende criteria:

• een dam doet alleen mee als die zichzelf tot eiland heeft ontwikkeld: zand is aangegroeid zodat er planten groeien en vogels broeden.
• een stuk land dat langs de Afsluitdijk, een haven of bij een brugpijler is aangegroeid doet even niet mee. Ik kijk uit naar het eerste windmoleneiland.
• eilanden die net buiten de kust liggen en eigenlijk alleen via een kreek van het vasteland zijn gescheiden, doen even niet mee. Dat geldt bijvoorbeeld voor de eilanden van IJburg en Diemen.
• Ik stop bij de grote bruggen van de randmeren. Eilanden in de randmeren doen hier even niet mee.

Wat houd ik over? 14 eilanden dus. Sommige daarvan zijn eilandengroepen. Kijk met me mee.

120.000 jaar oud: Wieringen

Wieringen is opgegaan in de droogmakerij Wieringermeer. Het heeft een kern van keileem uit het Saalien toen noord-Nederland bedekt raakte met ijs. Net als Gaasterland, Drenthe, Texel, Vollenhove en nog heel wat meer plukken en plukjes. Geen stuwwallen, maar wel morene gevormd onder een gletsjer. (Waarbij het best zo kan zijn dat een oudere stuwwal in deze morene is opgegaan uiteraard.) Het eiland is 2000 ha groot.

120.000 jaar oud: Urk

Urk is opgegaan in de Noordoost polder. Ook Urk heeft een kern van keileem die tot 9 meter boven water reikt. Het eiland is ca 65 ha groot.

2000 jaar oud: Schokland

Schokland ligt ook op keileem, dat op een plek net aan het maaiveld komt. Maar het langgerekte eiland is verder een veeneiland dat bedekt is geraakt onder klei. Aanvankelijk lagen er twee dorpen op, Emmeloord en Ens. Maar het eiland werd steeds kleiner en is in de 19de eeuw verlaten. Nu is het een hoogte in de Noordoostpolder en zijn de oude namen aan andere plaatsen gegeven. De eerste vermelding dateert uit de Romeinse tijd. Niet dat het toen een echt eiland was – de Zuiderzee bestond nog niet – maar blijkbaar stak het wel boven het platte land uit. Het eiland is ca 150 ha groot.

1170: Marken

Ook Marken bestaat uit veen onder klei. Aanvankelijk was Marken geen eiland, maar eenvoudigweg onderdeel van het grote veengebied van Waterland. Door de intensieve vervening daar werden de waterplassen steeds groter. Bij een overstroming raakten sommige veengebieden, zoals Marken, bedekt met klei, en daar stopte de vervening. De waterplassen werden steeds groter – door het graven naar turf en door stormen die de uitgeveende plassen aan elkaar deden groeien – en uiteindelijk ontstond zo de Zuiderzee met daarin Marken als eiland. Dat is het nog altijd, hoewel met een dijk verbonden aan het vasteland.

Het jaartal 1170 is de Allerheiligenvloed die de Zuiderzee deed ontstaan – erg kort door de bocht. Dat zie ik dan maar als begin van het eiland Marken. Het eiland is 268 ha groot.

1701: Vuurtoreneiland

Vuurtoreneiland ligt bij de ingang van het IJ in de buurt van Durgerdam. Het is in 1701 gemaakt voor een vuurtoren. Die vuurtoren staat er nog. In de 19de eeuw is er een vesting met kazerne gebouwd als onderdeel van de Stelling van Amsterdam. Het eiland is met een brug verbonden met het vasteland. Het eiland meet ca 2 ha. Van de genoemde eilanden is dit het kleinst.

1887: Pampus

Pampus is een kunstmatig eiland aangelegd in 1887 op een zandbank die eeuwen voor problemen zorgde bij de ingang van de haven van Amsterdam – vandaar de uitdrukking ‘voor Pampus liggen’. Het eiland is aangelegd als onderdeel van de Stelling van Amsterdam. Het eiland is ca 3 ha groot.

1928: Makkumerwaard

Is het een eiland of is het een aangegroeide kustvlakte, een kwelder, schor, waard? De naam zegt het al. Voor Makkum lag buitendijks een zandbank die soms boven en meestal onder water lag. In 1928 is hier doorheen een geul uitgebaggerd om de haven van Makkum beter bereikbaar te maken. Het slib is op de waard gegooid. Nu bestaat de waard uit drie grote eilanden. De middelste is recreatiegebied, daar ten noorden en ten zuiden van liggen natuurgebieden.

Feitelijk is alleen het noordelijke deel een eiland, en dan alleen nog vanwege die uitgebaggerde geul. De andere twee zijn aan het vasteland gegroeid. Samen zijn de drie waarden ca 470 ha groot.

1996: Bocht van Molkwar

Voor de kust van Koudum ligt een natuurlijke eilandengroep die nog het meeste lijkt op mini Waddeneilandjes. Dit is een vogelparadijs van het Fryske Gea. De eilanden groeien aan bij oostenwind en krimpen bij westenwind. Samen zijn ze ca 5 ha groot.

1969: Werkeiland

Bij Diemen ligt tussen het vijfhoekige eiland – wat is ontstaan doordat er baggerslib werd gedumpt – en het nieuw opgespoten Strandeiland van IJburg een driehoekig eiland met aan twee kanten een dam: dit is een voormalig werkeiland uit 1969. Een echt eiland. Het middendeel is water. Het eiland is ca 5 ha groot.

1969: ‘t Hooft, Drost en Warenar

‘t Hooft, Drost en Warenar is een drietal waarvan ik nog nooit gehoord had – werkelijk, lamlendig rondkijken op Google Maps levert zoveel interessants op! Ze heten naar P.C. Hooft, die drost was van Muiden en de Warenar schreef. De drie eilandjes zijn strekdammen die fungeren als luwtedammen en zo van het gebied tussen de dammen en de kust een lagune maken. ‘t Hooft is het grootste met een lengte van ca. 700 meter en een zekere breedte en is dus een eiland. De andere twee zijn niet meer dan dammen. Het Hooft is ca 7 ha groot. De westelijke dam, Drost, begint ook al eigenschappen van een eiland te vertonen: ik zie op Google maps het begin van aangroeiend zand. De middelste, Warenar, nog niet. Met zijn drieën zijn ze ca 12 ha groot.

2002: Kamperoog

Kamperoog is een slibdepot. De naam is perfect: het heeft de vorm van een oog, maar oog is ook een woord voor eiland (vergelijk Schiermonnikoog). Het verschijnt in 2002 voor het eerst op de kaart. Het eiland is met alle binnenwateren ca 200 ha groot.

Maar dan bedenk ik dat Kamperoog in het Ketelmeer ligt, en ik had de randmeren buiten mijn verzameling gehouden. Maar ik vind het zo bijzonder.

2003: Hoeckelingsdam

De Hoeckelingsdam is een lange lage dam voor de kust bij Durgerdam – Noord-Holland, even ten noorden van Vuurtoreneiland. De dam is aangelegd in 2003-2005 om een soort van lagune te maken voor de kust van Waterland. De dam is niet meer dan 30 cm hoog en bezwijkt hier en daar – wat ook de bedoeling is – waarbij hij tot een min of meer natuurlijke groep eilanden vervormt – sorry dat is wel heel simpel gesteld. Hoeckelingsdam is niet toegankelijk, in beheer bij Staatsbosbeheer, en een vogelparadijs. Een van de doelen van de Hoeckelingsdam was echter het bevorderen van de groei van waterplanten op de bodem van het Markermeer, maar dat doel is tot nu toe nog niet behaald. Maar dat komt vast goed. Het geheel is nu ca 15 ha groot. Op de luchtfoto zie je onderaan Vuurtoreneiland.

2011: Kreupel

Kreupel was in de 15de eeuw een natuurlijk eiland, dat onder water verdween en in 2004 door Staatsbosbeheer weer is opgespoten tot 70 ha met zand dat vrijkwam bij het baggeren van een vaargeul. Het is een vogelparadijs midden in het IJsselmeer en ligt van alle genoemde eilanden het verst buiten de kust. Het eiland met alle binnenwateren is ca 81 ha groot.

2015: Steile Bank

Ten zuiden van Gaasterland bij het Oude Mirdumerklif ligt een natuurlijke eilandengroep bestaande uit zandplaten die droogvielen en in 2015 voor het eerst op de topografische kaart verschijnen. Eentje is inmiddels begroeid. Dit vogelparadijs is in beheer bij Het Fryske Gea. Op andere plekken langs deze zelfde kust liggen kleinere naamloze zandplaten. Het hele gebied van zandplaten is ca 50 ha groot.

2016: Marker Wadden

Marker Wadden [ik lees net dat je er geen ‘de’ voor mag zetten] is een eilandengroep, aangelegd onder leiding van Natuurmonumenten om de natuur te bevorderen: vogels, waterplanten. De groep is ca 900 ha groot. De bedoeling is dat het geheel aan eilanden uitgroeit tot 10.000 ha. Dat zal dan inclusief Trintelzand en Ierst zijn.

Trintelzand ligt langs de Markerwaarderdijk. De groep is ca 500 ha groot.

Ten zuiden van Trintelzand ligt de dijk al klaar en komt het eerste zand boven water van een nieuw eiland Ierst dat 13 ha groot zal worden.

Al deze eilanden zijn onderdeel van Marker Wadden. Met nog vier geplande eilanden moet nog begonnen worden.

Alle afbeeldingen: