Op deze schitterend getekende kaart uit ca. 1690 zie je Rheden en het land eromheen. Tijdens mijn speurtocht naar gegevens of de Heuvensebeek vroeger wel watervoerend was, kwam ik deze kaart tegen bij het Gelders Archief. Wie de link volgt, kan inzoomen tot in de kleinste details.
Ik zag op deze kaart vlakbij Rheden een sloot en dacht dus beet te hebben, maar helaas dat is niet zo. Nou, iets beter oriënteren dus.
De tekenaar hangt in een luchtballon boven de IJsel. Knap hoor, om dit zo te tekenen zonder dat je in een luchtballon hangt of luchtfoto’s tot je beschikking hebt. De tekenaar is overigens anoniem. Het handschrift lijkt zeventiende eeuws en is goed leesbaar voor wie dat beheerst. Vergis je niet tussen de H en de G, verder valt het mee.
De tekenaar kijkt vanuit zijn denkbeeldige luchtballon naar het westen. Het beste houvast geeft de Arnhemsen Wegh. Die loopt op de rand onder de stuwwal en rechts loopt hij vlak langs de rivier. Dat is nu nog steeds zo. Hier de kaart van 1902 van ongeveer hetzelfde gebied.
Maar dan begint de twijfel. In 1902 is die Arnhemse Weg verdacht kaarsrecht. Is dat wel dezelfde weg als in 1690? Vast niet. Ik vermoed dat hij verlegd is toen de spoorweg werd aangelegd. Maar kijk eens hoe raar: op de volgende kaart van 1858 is de spoorweg er nog niet, en is de Arnhemse Weg net zo kaarsrecht.
Heeft Middachten dit gedaan? Biljoen? Overhagen? Ik weet het niet, maar de Arnhemsen Wegh op de kaart uit 1690 is niet deze rechte weg.
Andere oriëntatiepunten dan. Midden in Rheden de kerk. Die staat daar nog. Er ligt een watertje, dat is De Laak die ten zuiden van Rheden langs de uiterwaard stroomt. Waar De Laak in de IJsel stroomt, ligt een veer, en dat ligt in 1858 en 1902 nog steeds op die plek.
Ik teken het wegenpatroon van de kaart van 1690 in op die van 1858 en krijg dit:
Vrijwel naadloos.
Ik zoom in op een paar details. Hier het deel met het centrum.
De kerk staat er nog net zo, hij is herkenbaar aan het verspringende dak. Aan de IJssel staat een groot huis. Dat lijkt bijzonder veel op het oude veerhuis dat in 1970 ‘de IJssel in is gezonken’. Volgens een andere site stamt dat uit 1790, en dat klopt dan niet. In De Laak trekken twee mannen een net voort. Zit dat vol vis? Wow. Bij t Rheer veer liggen twee bootjes. Op de IJssel zeilen twee schepen naar het oosten.
Dit vind ik ook een leuk detail:
Op de IJssel Stroom een overvol roeibootje dat aanmeert bij Kneppers Weijde. Achter een mooi gevlochten rieten schutting kijkt iemand toe. Wie verzint het om dit in te tekenen in een mooie kaart van Rheden. Ik vind het leuk.
Het derde detail is voor het leerboek oude landbouw.
Rechts is iemand aan het ploegen, onderaan aan het eggen. Tussen hen in loopt iemand te zaaien. Links zijn twee mannen met een zeis aan het oogsten, in het midden staan de graanschoven al te drogen. Bij de Bedelaarsboom rijdt een wagen met de gedroogde graanschoven naar huis. Vier seizoenen naast elkaar op de Rheeder Enck.
Ik waterliefhebber vind ook het volgende detail leuk:
Je ziet de IJssel Stroom, het veerhuis, en helemaal rechts Den Engel. Die plek heet nog altijd zo. Je ziet ook hoe Rheden weerstand biedt aan de IJsel. Een buitenbocht schuurt immers altijd uit, en Rheden ligt aan een buitenbocht. Met rijshout en rechte en halfronde kribben proberen ze de IJsel tegen te houden. Kribben gebruiken we nu nog om de stroom te leiden maar de grote rivieren zijn pas in de 20ste eeuw vol kribben gelegd. Die halfronde dingen heb ik nooit ergens gezien. Aan de overkant Vrouwe Everwijns Weijde en de Voole Werdt. Die laatste heet nu Valewaard.
Tenslotte dit detail van het Rheeder Bos:
Iemand gaat met drie honden op jacht. Maar dan valt me iets op: aan de horizon, op de berg, een houten hijskraan. Wat zou daar gehezen zijn? Zou daar een leemkuil liggen waaruit leem omhoog wordt gehezen? Dan moet die nog op het AHN te vinden zijn. En ja hoor, bij 5.
Je ziet duidelijk een leemkuil, met een doorsnede van 200 meter. Daar ligt landgoed Snippendael.
Je wilt misschien weten waarom ik de oude kaart niet met die van nu vergelijk. Nou, zo ziet dit stuk Nederland er nu uit.
Niets van over dus. Hoewel: De Laak is er nog (maar zonder vis vermoed ik), de jachthaven rechts bovenin de hoek heet De Engel. Daartegenover ligt de Valewaard; de IJssel is verlegd. Op de plek van het veerhuis staat nu een betonfabriek. De kerk houdt stand. Het is een andere wereld.
Wat een leuk geschreven en interessant stukje