De Seelbeek bij Heveadorp is een beekje van een kilometer lang, met een verval van 22 meter en een debiet van 7 liter per seconde. 22 m per km is de kampioen tot nu toe van de beken die ik bekeken heb: de Seelbeek is de steilste Nederlandse bergbeek.
Ik ga met bus 51 (Arnhem-Wageningen) naar Doorwerth en stap uit bij halte Van der Molenplein. Ik loop naar beneden het bos in op zoek naar de bron van de Seelbeek.
De kaart hieronder is van 1882: de Seelbeek stroomt door een groen dal met alleen bij de monding in de Rijn een huis. Het dal heet de Oostbeek: blijkbaar werd vanuit Doorwerth gedacht, en zag men de Seelbeek als grens van Doorwerth. Oosterbeek lag ook wel een heel eind verderop natuurlijk, en Heveadorp bestond nog niet.
Opvallend zijn de drie sprengkoppen op de kaart. Er hebben hier geen watermolens gestaan, maar blijkbaar is er toch een reden geweest om sprengkoppen te graven. Sprengen graven met spa en kruiwagen lijkt me ontzaglijk veel werk, dus om daaraan te beginnen moet je wel een hele goede reden hebben. Die zie ik hier dus niet. Of je moet een rijke baas zijn met een boel knechten. De sprengkoppen liggen in een Elzenbroekbos. Elzenbroekbos is nat, moerassig. Dat is anders dan de andere beken hier in de buurt die alle in bos of heide ontspringen op droge harde grond, waarin je goed sprengen kunt graven. De Seelbeek heeft dus helemaal geen sprengen nodig, in een moeras sprengen graven is ook helemaal niet gemakkelijk. Het klinkt niet logisch, dus ik zoek verder.
In het Elzenbos heeft vanaf de Middeleeuwen een hof gestaan met een gracht eromheen. Ik vermoed dat de sprengkoppen grachten en vijvers waren van het voormalige hof. Op de kaart staan drie sprengkoppen ingetekend, maar dit lijkt helemaal niet op de huidige situatie waar ik nu loop, het is een wirwar.
De huidige vijvers zijn nieuwer, en bij het graven hiervan in 1917 zijn de resten van het voormalige hof met gracht en ophaalbrug opgegraven. Het lijkt nu meer een cascadedal, met vijvers die in elkaar overlopen, eentje zelfs met een eilandje, en ik zie ook een droge gracht rond een rechthoekig terrein en heerlijk cementrustiek geknutsel.
Ik geniet, en struin door het bos heen en weer.
Ik vermoed dat de sprengkoppen de landschapstuin van waterpartijen voorzagen, dat de kasteelheer- of dame Zwitserland wilde namaken met leuke watervallen en bruggetjes en dat daarvoor de sprengen gegraven zijn. Een groot rotsblok is ingestort en ik zie het kippengaas dat het cement bij elkaar houdt.
De duiker onder de straat door is gerestaureerd met een hek. Daarna stroomt de beek door een goot langs een grasveld, en ernaast ligt een vijver. Het lijkt op een molengoot met wijer, maar is blijkbaar een brandvijver van de rubberfabriek.
Het dal van de beek is uiterst asymmetrisch. Aan de noordoostzijde is de helling steil, aan de zuidwestzijde is de helling vlak. Veel droogdalen, sneeuwsmeltwaterdalen uit de laatste ijstijd, hebben deze vorm. Dat komt door het verschil in zon op de hellingen: de helling die het meest geniet van de warme middagzon, droogt het snelst op en blijft steil. De noordoostelijke helling van de Seelbeek ligt dus veel gunstiger ten opzichte van de zon dan de zuidwestelijke helling. De zuidwestelijke helling blijft nat, en met het water glijdt ook grond mee. De Seelbeek is dus een klein beekje dat toevallig in een oud droogdal stroomt.
Even wat cijfers: de stuwwal is ontstaan in de voorlaatste ijstijd, het Saalien, dus meer dan 126 duizend jaar oud. Het dal van de Seelbeek is ontstaan in de laatste ijstijd, het Weichselien, dus meer dan 12 duizend jaar oud. De sprengen zijn misschien 1000 jaar oud, en deze goot en vijver waar ik nu zit te niksen 100 jaar. Het water wat ik nu tussen mijjn vingers door laat stromen, is een paar honderd jaar geleden gevallen ergens op de Veluwe, is naar beneden gezakt, en stroomt nu weer lekker in de buitenlucht op weg naar de Rijn en de zee.
Het dal is al duizenden jaren bewoond, wat ik geen wonder vind. Onze voorouders zochten hun woonplaats op de beste plekken, keuze genoeg immers. Het dal van de Seelbeek ligt veilig hoog boven het hoge water van de Rijn, het zuiden is open dus het is een warm dal, de stuwwal geeft goede beschutting tegen de koude oostenwind, de westelijke helling is vlak en geschikt voor landbouw, er is brandhout genoeg en het allerbeste: de Seelbeek is een snelstromend beekje met uiterst schoon water en de bron dichtbij (dus geen conflicten met andere nederzettingen). Perfect dus. Ik verwacht dus ook wel raatakkers in de buurt, maar kan niets vinden op het AHN wat daarop lijkt. Ook geen grafheuvels.
De Rijn was in de buurt van de Seelbeek doorwaadbaar, bovendien kun je via het dal gemakkelijk de hoge Veluwe op. Logisch dat het dal in de Romeinse tijd op de route van Nijmegen naar het noorden lag. De ‘pas’ ligt ten noorden van de Seelbeek, en aan de andere kant begint ook weer een dal dat uitmondt in de Heelsumse Beek bij het bruggetje. Deze route is inderdaad superlogisch. Op de reliëfkaart van de Heelsumse Beek zie je de eeuwenoude karrensporen naar de doorwaadbare plek, maar die zijn dus niet bewaard bij de Seelbeek.
Het dorp ligt op de vlakke zuidwestelijke helling, de steile noordoostelijke helling is bos, en daar loopt een wandelpad vlak langs de beek. Fijn, zo wil ik het overal.
De tweede kaart is uit 1912 met daarop de Modelboerderij Huis ter Aa. Het gat van de Aa is een oude naam voor het dal van de Seelbeek. Er zijn in Nederland heel wat beken die Aa heten (of verbasterd tot Ee), wat gewoon water betekent.
Modelboerderij Huis ter Aa was een melkveeboerderij. Het was zijn tijd ver vooruit. In de beek lag een filterkelder die het toch al schone water nog schoner filterde. Dit om de moestuin benedenstrooms van schoon water te voorzien. Die filterkelder ligt er nog en is prachtig opgeknapt. Ik kijk door het traliewerk naar binnen en geniet, maar begrijp niet echt wat ik zie. Een nog beter bord met uitleg zou welkom zijn.
Helaas ging de modelboerderij failliet en werd het bezit opgekocht door de heer Wilhelmi die hier een rubberfabriek begon: Hevea. Toen werd het dal en de beek verpest. Hier een kaart uit 1942.
Het prachtige dal is opgeslokt door de rubberfabriek, van de schone Seelbeek is niets over. Voor de fabrieksarbeiders liet Wilhelmi een dorpje bouwen, Heveadorp: rubberdorp, naar de Latijnse naam voor rubber: Hevea brasiliensis. Tenslotte ging ook de rubberfabriek failliet. De gebouwen werden afgebroken en vervangen door woonhuizen. Zo is de situatie in 2018:
De oude arbeiderswoningen en de school staan er nog. De filterkelder is het gebouwtje aan de beek linksonder de W van Westerbouwing, net onder de kaartlijn. Opvallend is dat de beek volgens deze kaart niet door het diepste punt van het dal stroomt, maar vijf meter daar boven. Daar heb ik bij het wandelen niets van gemerkt overigens, mijn pad liep enkele meters boven de beek. Raar, foutje in de kaart, want het AHN is hier heel duidelijk in!
Hier en daar kom ik een betonblok tegen en pas bij beter kijken zie ik daarin Hevea gekerfd: de blokken van het hek rond de fabriek.
Met veel plezier loop ik verder langs het water tot aan de monding in de Rijn. Gemeente Renkum heeft, in tegenstelling tot de andere beken langs deze kant van de Rijn, de Seelbeek niet van een mooi hekwerk voorzien. Dat zou wel mogen uit respect voor deze mooie beek.
De prikkeldraadpalen langs de wei ernaast zijn wel heel bijzonder. Gemaakt van spoorrails.
Bus 51 komt ook over deze weg onderlangs, het maakt niet uit welke kant ik op loop. Leuk tochtje hoor.
Meer lezen over de omgeving van Doorwerth? In ons boek ‘Wandelen in het Doorwerth van 1847‘ vergelijken we het Doorwerth van toen met nu.
Meer lezen bij anderen?
- het mooie boek van Ruud Schaafsma De Oosterbeekse en Doorwertse beken
- De site van Hans Braakhuis is fantastisch met super veel informatie over de Duno en omgeving.