De Binnenveldse Hooilanden in 1550

(eerste versie 12 juni 2018; herzien 14 november 2020)

Sorry dat ik stoor. Rechts op deze site staat een doneerknop. Met 3 euro kunt u deze site steunen. Voor een kop koffie onderweg. Hoeft niet, mag wel.

In het Gelders Archief vind ik deze  kaart van Johan Stratius van het Binnenveld. De manier van tekenen en handschrift lijkt op die van zijn collega Jan Gielis. Zoveel dat ik vermoed dat in elk geval dezelfde schrijver en tekenaar aan het werk is geweest.

Eerst oriënteren: Rondom de kaart staat Oest, Noert, West en Zuyt; het noorden is rechts. Links stroomt de Rijn. Daarin een zeilboot die zo te zien naar het oosten vaart, een roeiboot en twee gigantische walvissen. Ik zie vijf kerken: Renen, Wageninghen, Bennecum, Eede en Manen. Dat is raar, want Maanen heeft nooit een kerk gehad. De kerk van Rhenen ligt achter de berg. In de Rijn mondt de Grebbe uit en meer naar het noorden heet die Stiftse Grift.

Het draait om het midden van de schets.  Stratius tekent een vijfhoekig stuk land langs de Stiftse Grift omzoomd door een Grave, die in contact staat met de Grift. Vanuit Bennecum loopt een weg recht naar dit land met halverwege een boerderij. Ook tekent hij een kleiner stukje land met een sloot eromheen. Langs de Grave staat geschreven

Dese omliggenden plaetsen sijn ock erfven van verscheyden persoenen toe behoerende’.

Hiermee bedoelt hij dat meerdere personen oude aanspraken maken op de omslote plaatsen. Omsloot is een zelf bedacht woord: sinds ik me in oude kaarten verdiep, moet ik wel woorden bedenken. Ik zoek nu een woord voor ‘omringd met een sloot’. Ommuurd, omwald, omheind, omzoomd, omsloot. Bij Manen staat ook iets: ‘

Gemeynte van die van Maenen’.

Gemeynte of Meent is gemeenschappelijke grond. De woorden klinken door in gemeente, gemeenschappelijk, gemene deler.

In het omslote terrein staat nog iets. Ik lees:

Dit geheel parck is die stridige gemeynte oft plaetse meer dan hollandsche mergens 13 bedenkens groet wesende.

Oftewel: dit is het gebied waarover de ruzie gaat, en het is groter dan ongeveer 13 Hollandse morgen.

Dan de tekst op de tekening. De lange tekst bovenaan staat niet op zichzelf maar is het slot van het gerechtstuk. Er zit niets anders op dan twee pagina’s kriebeltekst te ontcijferen. Onderaan de link waar je mijn transcriptie van de hele tekst kunt kopen. Als je zo’n tekst hardop leest, blijkt het gewoon nog leesbaar Nederlands, terwijl de tekst 470 jaar oud is.

De tekst eindigt met:

dit is den afteekeninge van de voerss stridigen plaetsen

en dan volgt tot slot de tekening.

Waar gaat dit over? Over Wageningers en Bennekommers die aanspraken maken op hetzelfde stuk grond. Wageningers voeren officiële bewijssttukken op en zeggen dat zij die grond al sinds mensenheugenis mogen gebruiken. Bennekommers betwisten dat. Stratius vindt dat ze niet moeten zeuren en er onderling uit moeten kunnen komen. Anders komt er een echte rechtszaak. Hij vermaant ze ernstig. Altijd die anarchistische Wageningers die de grenzen opzoeken en Bennekommers die zich vastklampen aan hoe het altijd was…

Het strijdige omslote stuk land zal de Bennekomse Meent zijn, het buitendijkse land onder Bennekom, dat geen dijk had aan de kant van de Grift en ‘achter’ de Kromme Eem lag. Zie het stuk land links bovenin dat ik geel heb gekleurd. De Gelderse Wetering is wel raar getekend: dat was een kilometers lange rechte sloot.

Kan ik mijn hypothese onderbouwen? Ja hoor: de Bennekomse Meent is tot 1880 in gemeenschappelijk gebruik geweest door Wageningers en Bennekommers lees ik op de website van gemeente Ede, en dat gaat om het hele stuk.

Nog meer bijzonderheden? Er staat een kerk in Maanen en die heeft er nooit gestaan. Wageningen is een grote stad. Langs de Rijn en langs de Grebbe staan bomen. Ook ten noorden en zuiden van Bennekom groeien bomen. Het Binnenveld is ingepolderd. De Grebbe stroomt de Rijn in, gezien de waterlijntjes bij de monding (nu stroomt hij de andere kant op). De Grave zal de Gelderse Wetering vanuit Doesburg zijn. De Stiftse grift en de Grebbe zijn twee verschillende wateren: de Grebbe is de benedenloop (vanaf de Haarsluis) en de Stiftse grift sluit daarop aan: dat noemen we de Davidsgrift. De boerderij zal in de Kraats staan, maar welke het is, is wat lastig te zien; in elk geval lijkt het me niet kasteel Harselo.

Ruzie tussen de Wageningers en Bennekommers dus over de meent. Nu is dit gebied door boeren en natuurbeschermers samen prachtig heringericht tot het natuurgebied De Binnenveldse Hooilanden.

Mijn transcriptie van de tekst van het hele stuk plus de kaart heb ik opgenomen in mijn pdf over waterbeheer in het Binnenveld (zie menu bovenaan ‘kopen’ > thema’s.