Veel staat er niet op deze kaarten van waarden bij Amerongen, en het lijkt geen groot gemis voor de mensheid als ze niet meer te lokaliseren zijn. Toch heb ik dat geprobeerd, en deels met succes. Kijk met me mee.
NB: volgers van de Zandbanken zullen dit stuk deels herkennen. Sorry guys!
De vier kaarten zijn te vinden in het Gelders Archief onder nummer GA 0370 6525-0001 tot en met 0004. Ze heten De fortificatiën en waarden bij Amerongen, waaronder de Bax.
De kaarten horen bij een acte van overeenkomst tusschen den graaf van Culemborg en zijn rentmeester Jan Hermansz over het afleiden van den stroom bij de Nobelwaard, 1623. En de Nobelwaard, die ken ik! Die staat namelijk ook op de 10-meterkaart van Isaac van Geelkercken uit 1670, zie .
Dit detail is van de staart van de Amerongse waard bij het huis de Veertig Gaarden (dat ligt er nog) tussen Amerongen en Wijk bij Duurstede. De Lekdijk schaart hier langs de Rijn, en van de Rijn is in de bocht niets over. Hier staat Culenborgs Nobelweert, verweij Erven, Rijshuis en dan komen we bij Veertich garden en een steenoven in de waard. Dat daar stevig gesleuteld werd aan de Rijn is wel duidelijk.
Nobelwaard dus. Waar is dat nu? Hier leg ik dit detail zo goed mogelijk in 2021:
Je moet een van beide kaarten wel draaien natuurlijk. De Veertig Gaarden is het buitendijkse huis bij paal 20.
Uit dit detail van de 10-meterkaart uit 1670 blijkt dat ze de stroom naar het zuiden willen duwen en daarvoor in de Rijn kribben leggen. Ik puzzel verder.
Ik wil de vier kaarten met daarop vijf waarden langs de Rijn lokaliseren.
Kaart 1
Dit zijn twee kaarten die niet aan elkaar passen maar vast niet voor niets naast elkaar zijn afgebeeld. De tekst middenboven loopt wel door.
linkerdeel
De linker waard heet de Bax weerdt. Dese twee weerdtken sien bevonden 52 mergen 23 roeden 1/2. Beide weerden liggen tussen een kijlle en de rivier, en zijn bereikbaar via een ka. In de linkerweerd staat een huis, de rechter is leeg. De rivier staat als Leck aangegeven, en niet als Rijnstroom.
De Baxweerd ken ik! Die staat ook op een kaart van G. Passavant uit 1692.
Op deze kaart is het noorden rechts en onderaan tegen de rand zie je Maurik. Bij Maurik tekent Passavant aan de linkeroever van de Rijn een rijswaard bij het veerhuis, nu jachthaven. Daar tegenover op de andere oever schrijft Passavant Bax weert. Hij tekent daar geen nieuwe rijswaard. De Baxwaard zal ouder zijn, ontgonnen ingepolderd weiland. Ik leg de kaart op topotijdreis 1850 en teken hierop de vier rijswaarden die Passavant in detail tekent in roze (dit gratis tekenprogrammaatje heeft maar vier kleuren: blauw, geel roze en zwart, maar het leuke is dat ik een tekening op topotijdreis zo van het ene naar een ander jaar kan overbrengen), en de oever waar Baxweerd staat kleur ik geel.
Op de kaart uit 1623 is de Baxweerd meer dan een oever, en loopt door tot aan de kil, wat best de hank kan zijn die er in 1850 nog ligt. Klopt. Het is geen rijsweerd, maar ontgonnen als weiland, dus een oudere waard. Klopt. Dan is het huis misschien wel het veerhuis aan de overkant van Maurik wat Passavant aan het water tekent. Klopt. Ik heb mezelf wel overtuigd. Nu in 2021:
Als je een boot hebt kun je dus nog naar een stukje van De Baxweerd.
rechterdeel
Dit is lastiger. Ik zie het noorden en zuiden, dus ik moet aan dezelfde oever zoeken, en omdat deze kaart aan die van de Baxweerd is geplakt gaat mijn oog natuurlijk naar de weerd daarnaast. Zou dat kunnen? Ik zie een ka, een hek, een kylle die blijkbaar bijna is dichtgegroeid want volgekrast, en een aangegroeide rijswaard die ook is doorgekrast. De waard zelf is weiland, dus een oude waard. De opvallende hoeken zeggen me niks. Maar het zou dus best het gebied kunnen zijn waar nu de vistrap ligt bij de stuw.
Kaart 2
Bovenaan staat Gijsbert van Zijl, en desen weerdt is bevonden 45 mergen 5 roeden. Ook dit zijn twee oude ontgonnen weerden, maar ze horen wel bij elkaar, van elkaar gescheiden door een kylle. Gijsbert van Zijl woonde misschien wel in dat huis in de linkerweerd. Ook hier weer een kijlle en de Leck. Er gaat geen weg naar deze weerden. Ook hier zie ik geen enkel aanknopingspunt. Onderaan staat ook nog tekst, maar ik kom er niet uit. ‘so wijllen dat von‘.
Mijn intuïtie zegt me dat ik in de buurt van de Nobelwaard moet zoeken, en dat is in de buitenbocht vlakbij de Veertig Gaarden. Tenslotte staat in de kaartbeschrijving dat het over dat gebied gaat en daar is veel water.
Kaart 3
Ja hebbes. Ik zie rechtsboven de kerk van Amerongen en daar links van het kasteel. Bovenaan staat Besman van Delff. Desen weerdt is bevonden groot 24 mergen ende 455 roijen. Tussen de weerd en Amerongen een kylle, maar ik maak een vreugdesprong op mijn stoel bij het zien van de weg naar de Leck: dat is vast een veerweg. En ja hoor, daar staat het: ‘dat veer te Wiel’.
Dus deze waard kan ik lokaliseren, want dat veer vaart nog altijd. Aan de hand van de gegeven maten maak ik een grove schets: kasteel en kerk te Amerongen, veerweg, Wielse veer en dan 20 ha rond die weg waarbij het leuk zou zijn als het een beetje aan zou sluiten bij het slotenpatroon in 1900. Ja hoor, geen probleem.
Zelfs de brug over de kylle is er nog (nou ja, zijn opvolger). Maar daar moet ik in de winter betere foto’s maken, het was nu ondoordringbaar en onzichtbaar, de plek alleen herkenbaar aan de voetenleuning op de brug.
Kaart 4
Dit zijn twee oude waarden die omdat ze naast elkaar zijn getekend vast dicht bij elkaar liggen.
linkerdeel
De linker ligt volgens mij ten zuiden van de Rijn (Leck dus). Bovenaan staat ‘genaemt cleeff bol‘. De enige bollen die ik ken zijn de Gravenbol en de Binnenbol bij Maurik. De Binnenbol ligt tegenover de Nobelwaard, de Gravenbol vind ik te ver weg. Links lees ik ‘de Heere van Schijn‘, en daaronder Rijsweerdt. Hmm, ik ben niet overtuigd van die Heere van Schijn, maar dit laat ik voorlopig zo staan. Wie weet kom ik in een tekst of op een andere kaart iets tegen. Onderaan, dat grote bruine vlak, is sant. Rechtsboven (linkerkaart) desen weerdt is groot bevonden 16 mergen 66 roijen.
rechterdeel
Bij de waard op de rechterhelft staat Dijt weerdtken groot bevonden 4 mergen ende 172 rooijen. Onderaan den Rijswert. Ik heb geen enkel aanknopingspunt, en leg hem naast de Bol. Hij moet vier keer zo klein zijn als de Bol, en dat is al een kleintje. Ik teken gewoon een rechthoekje in, maar het kan net zo goed een ander rechthoekje zijn hoor.
Ik teken mijn bevindingen en vermoedens in op topotijdreis en krijg dit:
Nu in 2021:
De Baxweerd klopt, dat die tweede daar naast ligt klinkt logisch. De waard bij de Veerweg van Amerongen klopt ook. Dat de Cleefse Bol honderd jaar later de Binnenbol heet, klinkt niet raar. Dat het kleine tweede weerdje op diezelfde kaart ernaast ligt, klinkt weer logisch. Als de hele serie gaat over de Nobelweerd, is het tenslotte ook logisch dat een van de kaarten daarover gaat, de grote weerd in de buitenbocht. Kortom, voorlopig ben ik wel tevreden.
Hypothese natuurlijk, maar nu ik dit zo heb uitgewerkt, gaat het in mijn hoofd zitten en weet ik waar ik bij het bestuderen van andere kaarten van dit gebied op moet letten. En wie weet vind ik nog eens een stuk hierbij. Wordt zo nodig vervolgd dus.
Meer weten over de geschiedenis van de Rijn? Doe mee met Zandbanken in de Rijn. Ik onderzoek in 30 afleveringen de Rijn tussen Arnhem en Vianen aan de hand van een tien meter lange kaart uit 1671. Lees over meanderen, anastomoseren en vlechten. Over zandbanken, rijswaarden, grienden en uiterwaarden. Over bandijken, schaardijken en kaaidijken. Over veldbezoeken van de Gelderse Rekenkamer in de 17de eeuw die zoveel mogelijk zandbanken in gebruik wilde nemen en landmeter Bernard Kempinck die kaarten aanleverde. Over het Gelders waterrecht en het leggen van kribben. Met vele kaarten, foto’s en tekeningen.
