Anno 1671: Hudde en Huigens onderzoeken de Rijn

In 1671 onderzoeken twee waterkundigen de Rijn. De Rijn en de IJssel verzandden, terwijl de Waal groeide. Daar wilde men wat tegen doen, maar wat?

Het onderzoek werd in opdracht van het Hof van Gelre gedaan door Hudde en Huijgens uit Amsterdam. Johannes Hudde is, zonder dat iemand zijn naam meer kent, wereldberoemd: hij heeft het Amsterdams Peil en de peilstenen bedacht. Christiaan Huijgens was de wiskundige van de integraalrekening en differentiaalvergelijkingen, de natuurkundige van de middelpuntvliedende kracht en de telescoop. Nog altijd een van onze grootste geleerden. Deze twee grootheden worden uitgenodigd om te bekijken waarom de IJssel en de Rijn zo verzanden en wat daaraan te doen zou zijn.

Isaac van Geelkercken maakt ter voorbereiding een tien-meter lange kaart van de Rijn tussen Schenkenschans net over de grens in Duitsland tot aan Vianen.

GA 0012-650

GA 0012-659

Nou was die verzanding natuurlijk niet van het een op het andere jaar ineens het geval. Het was een sluipend proces waarvan men aanvankelijk het gevaar niet inzag. Sterker nog, tussen 1600 en 1670 had het Hof van Gelre de aangroei van zandbanken juist gestimuleerd. In het begin van de eeuw was het Gelders Waterrecht ontwikkeld dat precies omschreef wie welke zandbank mocht inpikken. Daarbij golden twee principes: een zandbank die aan land aangroeide was van de eigenaar van dat land. Een zandbank midden in de Rijn, een eiland of middelzand dus, was van de staat, het Hof van Gelre dus. Door slim kribben te leggen stimuleerde men de aangroei van zandbanken en in datzelfde Gelders Waterrecht was ook precies omschreven wie kribben mocht leggen. Waarbij wel de regel gold dat je niet verder mocht dan tot 1/3 van het water – van beide kanten dus. Varen op de Rijn werd slalommen tussen de zandbanken door. Zo zag de Rijn er bij Doorwerth uit (noorden onder).

En zo bij Amerongen:

Over dit verhaal gaat mijn serie Zandbanken in de Rijn.

Nou zijn al die zandbanken niet de oorzaak van het weinige water in de Rijn maar het gevolg.

Over die verzanding kun je een proefschrift schrijven, en dat heeft Willem Overmars gedaan in zijn fantastische en gratis te downloaden Het Waal Verhaal. Hij beschrijft hoe de Waal en de Rijn in de afgelopen duizenden jaren, na de laatste ijstijd, vaker stuivertje verwisseld hebben, omdat even voor de splitsing bij Schenckenschans een knik in het profiel zit waardoor in de waterloop grind zich ophoopt. Dus gedurende een zekere tijd is de Waal de hoofdloop, dan hoopt daar bij de aftakking steeds meer grind zich op tot hij verstopt, en dan wordt de Rijn de hoofdloop; tot die ook verstopt, en dan krijgt de Waal weer de hoofdrol. Tussen de 13de en de 17de eeuw was de Rijn de hoofdloop, en in de 17de eeuw was die aan het verstoppen en werd de Waal juist steeds groter. Vandaar dat de Rijn en de IJssel steeds minder water kregen te verwerken.

Dus we moeten bovenstrooms kijken bij Schenkenschans (zoek dat even op op Google maps. Het ligt nu ten zuiden van de Rijn net over de grens in Duitsland ten zuiden van Lobith). Hier het meest oostelijke stuk van de tienmeterkaart.

Ik begrijp het volkomen als je niets herkenbaars ziet op deze kaart: is er ook niet. Bovendien zijn deze plaatjes niet scherp: het zijn knipsels van mijn scherm want de kaarten zijn veel te groot. Ga vooral zelf kijken in het Gelders Archief. De linkjes staan hier boven bij de delen van de 10-meterkaart.

Ik roteer een uitsnede. Links de brede Waal, daar rechts van de smalle Rijn en Schenkenschans op een landtong daartussen. Hier probeer ik het een beetje te verduidelijken hoe we dit op onze huidige kaart zouden moeten leggen, maar verderop ga ik op dit plaatje in. Die onderste rode stip is Schenkenschans, en de uitsnede is een klein stukje rond Schenkenschans. Op de uitsnede zie je linksboven ’t Huis te Bijlandt, en dat heeft bij Keeken gestaan. Dus de bovenrand van mijn knipsel is de grens tussen Nederland en Duitsland in de huidige Rijn. Ongeveer, ik zie natuurlijk ook niets herkenbaars.

Het voorstel van Hudde en Huigens zie je in de gedraaide uitsnede: naast Schenkenschans zie je eerst het oude kanaal en daarnaast het nieuwe kanaal. Ze dachten dat het verbeteren van de bovenmond van dat nieuwe kanaal ervoor zou zorgen dat er meer water de Rijn in zou stromen, en dan zou het kanaal vanzelf uitschuren.

Isaac van Geelkercken en andere Gelderse wateringenieurs hadden een veel drastischere oplossing bedacht, zie de paarse streepjeslijn op mijn kaartje: ze wilden de grote meander bij Spijk doorsnijden zodat het water sneller gaat stromen en zo vanzelf de loop uitschuurt en de zandbanken opruimt.

Hudde en Huijgens zagen hier niets in. Maar hun eigen oplossing is eigenlijk vrij minimaal en heeft dan ook niks geholpen. Isaac van Geelkercken, beslist niet dom, had het goed gezien toen hij voorstelde de bocht bij Spijk te doorsnijden. Alleen moest het nog veel groter.

H&H kwamen wel met een andere rigoureuze oplossing: afdammen en kanaliseren van de IJssel  met vier stuwen en sluizen. Zoiets als 250 jaar later in de Rijn is gedaan met de drie sluizen bij Driel, Amerongen en Hagestein. En ook vonden ze - helemaal terecht - dat het afgelopen moest zijn met het leggen van kribben en aanwinnen van zandbanken.

Het Pannerdensch Kanaal

Hier de situatie. In lichtblauw de Rijn en de Waal voordat ze begonnen te knutselen. Een heel stuk van wat wij nu Rijn noemen, hoorde toen dus bij de Waal. De Rijn liep veel noordelijker langs Babberich en Zevenaar. Schenkenschans ligt in Duitsland en staat hier dus niet op.

Wat ze uiteindelijk gedaan hebben is het graven van het Pannerdensch Kanaal, zie donkerblauwe lijn. Op het splitsingspunt bij fort Pannerden maakten ze een monstergrote krib die het water verdeelde tussen de Waal en dit kanaal. Dat waren gigantische ingenieurswerken, en het is onvoorstelbaar hoe ze dat in die tijd zonder bulldozers en alleen met handkracht en kruiwagens voor elkaar hebben gekregen. Het is een veel groter verhaal dan dit, en ik kik om te lezen hoe benedenstroomse steden langs de Waal het er helemaal niet mee eens waren dat de Waal minder en de Rijn meer water te verstouwen kreeg, en daarom dit Pannerdensch Kanaal aanvankelijk alleen klein als verdedigingslinie werd uitgevoerd. Tot het water zelf de barrière wegspoelde en er ineens een schip doorheen voer. Het eerste schip in het Pannerdensch Kanaal, ‘hee waar kom jij vandaan?’ Men denkt dat de ingenieurs stiekem het zo hebben ontworpen dat dit zou gebeuren en toen hun handen wasten in onschuld.

Vanwege het Pannerdensch Kanaal en de Grote Krib is het natuurlijke stuivertje wisselen tussen de Waal en de Rijn definitief voorbij.

Hier nogmaals het eerdere plaatje. In lichtblauw de Rijn en de Waal die van de Rijn aftakt bij de onderste rode stip Fort Schenckenschans. Daar rechts van het voorstel van Isaac van Geelkercken die de meander in de Rijn bij Spijk wou afsnijden.

Het Pannerdensch Kanaal heb ik donkerblauw getekend. De rode stip op het huidige splitsingspunt is Fort Pannerden. Nogmaals hier kun je op promoveren, en misschien ga ik dat wel doen.

Wist je dat de Rijn vanaf het punt waar het Pannerdens kanaal erbij komt tegenwoordig Nederrijn heet? Ik blijf het onhandig vinden. In Duitsland heet het laagste stuk Niederrhein. Dus de rivier heet Rhein – Niederrhein – Bovenrijn – Bijlands kanaal – Bovenrijn – Pannerdens Kanaal – Nederrijn – Lek. Maar goed, het is allemaal hetzelfde water en ik noem het allemaal Rijn.

Meer weten over de geschiedenis van de Rijn? Doe mee met Zandbanken in de Rijn. Ik onderzoek in 30 afleveringen de Rijn tussen Arnhem en Vianen aan de hand van een tien meter lange kaart uit 1671. Lees over meanderen, anastomoseren en vlechten. Over zandbanken, rijswaarden, grienden en uiterwaarden. Over bandijken, schaardijken en kaaidijken. Over veldbezoeken van de Gelderse Rekenkamer in de 17de eeuw die zoveel mogelijk zandbanken in gebruik wilde nemen en landmeter Bernard Kempinck die kaarten aanleverde. Over het Gelders waterrecht en het leggen van kribben. Met vele kaarten, foto’s en tekeningen.

Voor premium abonnees geef ik hieronder het verslag van Hudde en Huigens.

Alle afbeeldingen