De Gelderse Vallei in 1628

Nicolaes van Geelkercken heeft drie keer een magnifique kaart van het Binnenveld getekend. Dit is de eerste die hij in 1628 is begonnen en in 1651 heeft afgemaakt. Deze kaart is anderhalve meter lang en bespreekt zeer gedetailleerd de waterproblemen in het Binnenveld en de oplossing die Nicolaes had bedacht: er moest een kanaal komen naar Amersfoort. Maar daarna wordt het een beetje een sneu verhaal: twee jaar nadat deze kaart klaar was, legde Utrecht de Slaperdijk, en daarna was deze kaart dus eigenlijk waardeloos. Toen maakte Nicolaes een nieuwe kaart die minstens zo mooi maar wel veel kleiner is. Tenslotte is er nog een grote zwart-witte die ik niet digitaal kan vinden. Dat is jammer, want daar staan sommige details het allerbeste op.

De eerste versie uit 1628 – 1651 is deze. Wie deze link volgt komt uit in het Gelders Archief en kan inzoomen op de details. Het noorden ligt rechtsonder, links zie je Wageningen en de Rijn. Aan de bovenkant de heuvels van de Utrechtse Heuvelrug. Rechtsonder in het hoekje ligt Amersfoort.

Nicolaes heeft 23 jaar aan deze anderhalf meter grote kaart gewerkt. Op deze versie staat de Slaperdijk nog niet, want die is rond 1653 gelegd zoals Nicolaes dat zelf beschrijft bij de kaart uit 1655. Twee kaarten met de situatie voor en na de Slaperdijk dus, unieke mogelijkheid het veranderende waterbeheer in het Binnenveld te bestuderen.

Het doel van Van Geelkercken was om de waterproblemen in het Binnenveld te laten zien en daarvoor oplossingen aan te dragen. Voordat bij Veenendaal het veen werd weggegraven, waterde het zuidelijke deel van de Gelderse Vallei af op de Rijn, en het noordelijke deel op de Zuiderzee. De waterscheiding was het veenkussen bij Veenendaal. Het weggraven van dit veenkussen had desastreuze gevolgen. In de tijd van Van Geelkercken liep het Binnenveld nog wel af op de Rijn, maar meestal stond het water eenvoudigweg stil. Met grote wateroverlast tot gevolg.

Het groene vlak is het gebied dat wateroverlast heeft en kan overstromen als de Grebbedijk doorbreekt. Deze kaart is dus een waterrisicokaart. Waar blijft water staan, waar zijn problemen, wat zijn de risico’s en hoe lossen we dat op?

De Grift, ons huidige Valleikanaal, was er nog niet (dat is in de 20ste eeuw gegraven). Ten zuiden van Veenendaal, links dus, stroomde de Kromme Eem naar de Rijn. Die Kromme Eem was in de tijd van Nicolaes vergraven tot de Gelderse Wetering en de Bisschop Davidsgrift. Bij de Greb lag een sluis en daarna stroomde de Kromme Eem door onder de Grebbeberg langs naar de Rijn.

NB: tegenwoordig is dat andersom, nu laat de sluis bij de Greb water in vanuit de Rijn.

Ten noorden van Veenendaal stroomde de Luntersebeek die bij Amersfoort de gracht voedde, even verder komt dan de Barneveldsebeek erbij en vervolgens stromen ze samen in de Eem. Dat werkte in de tijd van Nicolaes nog prima. Alleen was daar tussen Veenendaal en Heiligerberg de Schoonderbeekse grift gegraven, maar die was in 1628 allang weer vervallen. Maar hij lag er natuurlijk nog wel, want het is niet dat ze hem hadden volgestort met zand of zo.

Op de volgende bewerkte kaart de drie wateren: in blauw het huidige Valleikanaal, in geel de Luntersebeek en in paars de Schoonebeekse grift.

Van Geelkercken stelt voor om de Schoonebeekse grift in ere te herstellen, om een nieuw kanaal rond het centrum van Veenendaal te graven en om het Binnenveld aan te sluiten op die vernieuwde Schoonebeekse grift.

Dit is dus een kaart van het gebied dat volgens het plan van Van Geelkercken af zou moeten wateren op de gracht van Amersfoort. Het linkerdeel stroomt nog (een beetje) naar de Greb, maar stokt nogal eens.

Het is altijd goed om bij oude kaarten het doel van de kaart voorin je achterhoofd te houden: dat bepaalt namelijk wat Van Geelkercken nauwkeurig heeft getekend en wat er meer ter orientering bij staat.

Laten we links beginnen en met het water mee lopen naar beneden, naar Amersfoort dus.

Wageningen

Bij Wageningen de bekende plekken: De huizen Ouden Dam, Die Louwijck (Lawick) en het Brijvershuijs aan de Grebdijck of Wageninghsen Rhijndijck. Hier en daar is tekst bij de Grebbedijk onleesbaar. Zeistege (nu Zijvang) Blaus… (nu Blauwe Kamer?). De Afwegh en ‘t Huppat (Huppelpad) liggen er al. Langs de Zijdvang staat Gescheijde van ‘t Sticht ende Gelderlant, en daar loopt de provinciegrens nog steeds. 

Grebbe

Bij de Greb ligt de Grebsluijs en gaat de Wegh naer Rheenen de Rheenensen Bergh op: er is eigenlijk niets veranderd in bijna 400 jaar in dit stukje Nederland.

Tussen de Grebsluijs en de Rhijnstroom liggen maar liefst twee schutsluizen. Een sluis houdt de bovenstroomse vaart op vaardiepte (anders loopt hij leeg) en via een schut kan een boot het hoogteverschil overbruggen. Op dit stukje tussen de Grebbesluis en de Rijn ligt nu geen enkele sluis meer (er is ook geen scheepvaart meer): er liggen nu drie woonboten en dan nog een stukje fietsen onder de berg langs en dan ben je er al. Tussen de Grebbe en de zwaluwstaart in Veenendaal nog zes schutsluizen. Wow, scheepvaart ging toen wel bijzonder traag. Nou ja scheepvaart, trekvaart aan een touw op het jaagpad. Het moet dagen gekost hebben om van de Rijn naar Veenendaal te varen.

Polders van Wageningen en Bennekom

Ik kijk verder naar de polders van Wageningen en Bennekom: het rechthoekige blokjespatroon links op de kaart. Veensteegh met de Veenbrugh, Slaghsteegh met de Slagbrugh, Rhijnsteegh zonder brug maar met een duijcker. En natuurlijk de Dijckgraeff die de gracht van Wageningen van water voorziet en van alle watertjes de enige is met bochtjes en dus in een oorspronkelijk beekdal zal zijn gelegd.  Alle Stegen komen uit op de naamloze wetering langs de Broeckstraet, nu is dat het Nieuwe Kanaal maar dat was toen nog niet gegraven. Laat ik hem de Broeckwetering noemen. Bij het punt waar de stegen samen komen in de Broeckwetering ligt de Broecksluijs die de Wageningse en Bennekomse polders erachter beschermt. Al het water van de Veensteegh, Slaghsteegh en Rhijnsteegh komt daar samen en loopt dan samen verder naar de TurffGrijfft. Een eindje stroomafwaarts in de Broeckwetering ligt de Haersluijs die het water in de Nudepolders op peil houdt. Op die plek stroomt ook den Kromen Eem in de Turffgrijft, en zo te zien aan de vorm van de hoek, loopt al het water tenslotte samen naar de Greb. Tegenwoordig stroomt alles naar Veenendaal en dan naar Amersfoort, maar toen dus nog niet. Ik zoom in op het detail waar de naamloze Broeckwetering en de Kromme Eem in de Grift komen.

Wat zien we hier? In de TurffGrijfft twee keer een schut. Daartussen in stroomt Den Kromen Eem en Broeckwetering naar de Grift, maar daar is wel geknutseld. Een driehoek van watertjes is echt niet logisch achter een tekentafel, dus daar was een probleemplek. Er lijkt een kanaal gegraven om de Kromme Eem naar de Grift af te laten buigen en het lijkt alsof er ook een stroompje al meanderend rechtdoor loopt naar de Broeckwetering. Het lijkt ook of Nicolaes met een dikke zwarte punt heeft willen aangeven dat het beekje is volgegooid. Maar blijkbaar loopt het toch door.

Het lijkt of de Kromme Eem oorspronkelijk rechtdoor, middendoor het Binnenveld al meanderend naar de Rijn is gestroomd, en dat hij is omgelegd langs de Nudepolders. Dat had ik overigens al eens eerder bedacht: de Grift ligt precies langs de Nudepolders, en volgens mij is dat stuk eenvoudigweg omgelegd en dus een stuk gekanaliseerde Kromme Eem.

Water heeft een eigen wil, en daar in de omgeving van de Broeksluis zal het een zompige modderpoel geweest zijn en daarom is iets hoger de Kromme Eem omgeleid richting de Haarsluis. Ik vind dit een logische verklaring voor de rare driehoek.

In mijn boek ‘Water in het Binnenveld’ beschrijf ik de geschiedenis van het waterbeheer in het Binnenveld, het gebied tussen Veenendaal, Ede, Rhenen en Wageningen. Bekijk dit boek bij bol.com.

Hornskolk

Ik zwem met het water mee naar beneden, naar het noorden dus, en kom bij de Hornskolk, waar nu (ongeveer) de uitkijktoren in de Binnenveldse Hooilanden staat – eigenlijk iets zuidelijk daarvan, waar het wandelpad een hoek maakt het veld in.

Van Geelkercken tekent hier de Eemdijck langs de Gelderse Wetering – de rechtgetrokken Kromme Eem die de Doesburgse polder afwatert, daar loopt nu dat wandelpad door de Binnenveldse Hooilanden overheen. Hij tekent hier nogal wat wateroverlast, mooi aangegeven met brede blauwgroene halen. Hij schrijft (de tekst is helaas beschadigd): Anno 1628 hadde t waeter …. naer de Haer Sluijs

De dekzandrug van de Kraats is prachtig herkenbaar. De boerderijen Schonhoven, Dijckeness en Bucksvoort liggen er nog net zo:

Opvallend dat het gebied ten oosten van de Dijkgraaf niet op de kaart staat. Dat is logisch: dat gebied watert af op de Dijkgraaf en voorziet in de tijd van Nicolaes de gracht van water en stroomt dan door naar de Rijn. Dat werkte als een tierelier, dus dat water hoefde niet naar Veenendaal en Amersfoort.

Genoeg over Wageningen en de polders van Wageningen en Bennekom. Er is meer te zien op deze kaart.

Veenendaal

Op oude kaarten is Veenendaal altijd een gemakkelijk orienteringspunt: de ganzevoet aan wijken – wijken zijn veenkanalen – en de huisjes erlangs. Zo ook hier. In 1628 waren de hoogtijdagen van het vervenen alweer voorbij, en zat men met de gebakken peren: water. Nicolaes stelt voor om een omleidingskanaal rond het centrum aan te leggen: zie het stippellijntje tussen de Bisschop Davidsgrift links, en de wijk langs de Munckenwegh die naar de Rode Haan loopt rechts alwaar hji aan sluit op de Schoenenbeekse Grijfft.

Driehonderd jaar later is dat kanaal er inderdaad gekomen. Gewoon een goed idee dus.

Waar de wijken samenkomen, is nu het Zwaaiplein. De Kerkewijk loopt daarvandaan naar boven langs de oude (toen nieuwe) kerk. Op de twee heuvels van Veenendaal twee molens: een Gelderse molen en een Stiftse molen – je zou toch eens grensoverschrijdend samenwerken.

We lopen met het stippellijntje rond Veenendaal – nu dus het Omleidingskanaal – mee naar beneden over de Munckenwegh naar de Rode Haan en komen in het gebied tussen Veenendaal en Woudenberg.

De Rode Haan

De Rode Haan ligt tegenwoordig tegen Veenendaal aan. Toen was het een herberg ver weg, nu is het een sluis waar het Valleikanaal de Slaperdijk doorsnijdt. Op de kaart van Van Geelkercken zien we hier een knooppunt aan water en wegen. De rechterweg met twee veensloten erlangs is de Munckenwegh naar Veenendaal. Die komt uit op de Dwarswegh naer Ede. Een kleinere weg loopt naar Emminkhuizen en dan door naar Scherpenzeel.Gilbert van Schoenbecks Grijfft kruist deze dwarsweg. Ook ligt er nog een klein veenstroompje. Tenslotte komen hier vier vlakken bij elkaar waarvan er twee wateroverlast hebben (laag liggen) en twee niet (hoog liggen). Kortom, de herberg De Rode Haan lag op een strategisch punt. Nu zien we daar niets van terug; ik vind het bijzonder jammer dat we in onze tijd het landschap helemaal niet meer beleven.

Hier twee foto’s van de Rode Haan nu.

Als ik vanaf de Rode Haan verder zwem, volg ik de Schoonebeekse Grift. Maar dat heb ik al eerder gedaan, en daarbij heb ik bekeken wat van de vele details op deze kaart nu nog terug te vinden is.

Het water loopt dese wegh aff

Dit vind ik een bijzonder leuke plek: Van Geelkercken schrijft op twee plekken dat het water uit de Schoonebeekse grift de weg af loopt. Laat dat nou precies de plek zijn waar 300 jaar later het Valleikanaal de grift verlaat en deze ‘gemakkelijke’weg volgt: Op de volgende twee uitsnedes heb ik de grift blauw en het Valleikanaal rood gemaakt.

Kruisbeek

En deze vind ik ook leuk: hier kruist de Schoonebeekse grift de Luntersebeek. Dat kan natuurlijk niet zomaar: een van de twee moet bovenlangs zijn gegaan. De beek zal door een duiker onderlangs zijn gelegd, zodat de veenboten bovenlangs konden. Maar zo tekent hij het niet.

Tot zover de waterloop, lees vooral mijn stuk over de Schoonebeekse Grift dat deze zelfde kaart en waterloop volgt. Ik wil nu kijken of er nog meer wetenswaardigs op de kaart staat naast deze waterloop.

Woudenberg

Bij Wouwenbergh tekent hij de Wouwhenbergse brug, Gerestein, Lichtenbergh, een molen aan de andere kant van de grift, en een schans bij Cruijswegh. Die schans moet toen nieuw geweest zijn: Van Geelkercken leefde ten tijde van de 80-jarige oorlog, de onafhankelijkheidsoorlog van Nederland tegen Spanje. In 1901 was er nog niks veranderd, behalve dan dat de Schans niet meer bij een kruispunt ligt.

De Schans ligt nu in Woudenberg. De molen leeft voort in de naam Moleneind; niet veel mensen zullen bij de rotonde links op de uitsnede door hebben dat ze de eeuwenoude Schoonebeekse grift oversteken.

Leusden

Van Leusden nog geen spoor. Alleen de naam is er al: de Leusderbrug.

Zo een keer per jaar keer ik terug naar deze kaart; hij is geweldig informatief en elke keer kijk ik met een iets andere bril dus zie weer andere dingen. Ik hoop dat je er net zoveel plezier aan beleeft als ik.

Alle afbeeldingen