Onder Noord Nederland liggen diepe tunneldalen waarvan enkele zelfs honderden meters diep en tientallen kilometers lang zijn. Kijk met me mee.
Een geologische doorsnede door Noord Nederland over de lijn A – A’ levert dit mooie plaatje op, ik verzin het niet.
Wat zijn die roze ijspegels? Tunneldalen.
Een tunneldal is een smeltwaterdal dat is ingesneden in de ondergrond onder een ijsveld. Het dal kan honderden meters diep zijn en tientallen kilometers lang.
Onder Friesland, Groningen, Drenthe liggen er tientallen. Ze zijn ontstaan in het Elsterien en dus meer dan 400.000 jaar oud. Ze zijn gruwelijk diep.
De diepste ligt bij Burgum in Friesland, zie de doorsnede hierboven: het dal reikt tot 275 meter -NAP.
Wie dit blog langer volgt, kan het waarschijnlijk inmiddels opdreunen: de glaciale bekkens in het midden van het land zijn opgevuld met oranje DRente: keileem. Maar op deze doorsnede zie je het oranje keileem bovenaan in een dun laagje liggen. Deze tunneldalen zijn opgevuld met roze PEelo. Aan de legenda rechtsboven zie je dat PEelo veel ouder is dan DRente. Het is uit het Elsterien, een eerdere ijstijd ongeveer 400.000 jaar geleden waarin Noord-Nederland met ijs bedekt was.
Er liggen talloze tunneldalen onder Noord-Nederland. Hier een kaartje van de diepte van die roze PEelo laag onder noord Nederland. De blauwe stukken zijn de tunneldalen en hoe donkerder blauw des te dieper het dal. Er ligt dus ook een tunneldal onder Texel. De kaart lijkt niet compleet maar dat komt omdat in Friesland veel van het roze PEelo is verdwenen.
Indrukwekkend toch? Als die dalen niet waren opgevuld, ja dan….. was Friesland, Groningen en Drenthe ravijnenland geweest. En Texel een trog in plaats van een eiland.
Tunneldalen zijn niet beperkt tot Noord-Nederland. Ik kan geen mooi kaartje vinden met alle tunneldalen in Europa, maar hier eentje waarop je in elk geval het aansluitende gebied op de Noordzee kunt zien. Ook in Noord-Duitsland liggen tunneldalen, en daar zijn ze wel tot 500 meter diep. Altijd baas boven baas, of hier onder baas.
Blijft over de vraag waarom de tunneldalen stoppen waar ze stoppen. Ik heb geen idee. Het is niet zo dat daar het water boven land kwam en verder stroomde als een beek. In de literatuur staat dat tunneldalen vaak stoppen bij eindmorenes van gletsjers. Nou, hier mooi niet dus. Om hier meer van te weten maak ik een lengtedoorsnede door het tunneldal van Texel.
Je ziet dat het met roze PEelo opgevulde tunneldal eenvoudigweg stopt. Niks eindmorene, niks te zien aan de lagen PeiZeWAalre, APpelscha en URk waar het dal zich heeft ingesneden. Ik lijkt of de tunneldalen ophouden waar het ijs ophield. Maar waarom? Waar ging het water dan heen? In Drenthe reikt de formatie van Peelo bovendien veel verder.
Ik wil wel een hypothese wagen: de ondergrond onder het ijs was diep bevroren en daarin sneed het water zich in tot een diep tunneldal. Verder naar het zuiden zakte dat water weg in de ondergrond. Het lijkt mij niet logisch, ik verwacht dat de rivier onderin het tunneldal op zijn minst het dal zou vervolgen richting een oplossing, een ander dal of zo.
Ik vraag me ook af wat er met het spul is gebeurd dat in het tunneldal lag voordat het dal werd gevormd. Zou het water dat hebben meegenomen de ondergrond in? In de literatuur die ik ken, worden deze vragen niet gesteld en niet beantwoord.
Serie Het Verhaal van Nederland
Dit is een aflevering uit het Verhaal van Nederland.
Hoi Mathilde, nog even een late reactie. Die Hondsrug gletsjer waar jij het over hebt is een Saale verschijnsel, niet Elster. Deze laat-Saale ijsstroom zou de Hondsrug en Rolderrug hebben gevormd, maar kan niet het Hunzedal verklaren. Dit is volgens mij een Elster verschijnsel (pradolina of urstromtal). Aanwijzing is dat het Hunzedal geen oostwand heeft. De latere Saale gletsjer is over de Hondsrug heen gewalst en heeft de ondergrond sterk vervormd en daarbij de rand van de Hondsrug ook gedrumliniseerd. Ik heb hier een uitgebreid artikel over geschreven, maar dat is nog niet gepubliceerd. Voor een goede doorsnede van een tunneldal zie Wikipedia. Helemaal gevuld met potklei! Mooie afbeeldingen van de Elster afzettingen op Kijkeensomlaag.nl/elster
Dit is lijn met wat ik ook beschrijf toch? In elk geva, dit komt overeen met wat ik bedoel. Ik zal eens doorlezen waar ik het ongelukkig heb geformuleerd of wellicht een typfout heb gemaakt.
Hallo Mathilde, hierbij een late reactie op je tunneldalen. De tunneldalen zijn onder hoge druk onder het ijs gevormd. Je kunt dus precies zien hoever het Elster ijs heeft gelegen (een lijn rond de tunneldalen). Maar de Peelo gaat verder door, tot aan het Vechtdal. Dat zijn de smeltwaterzanden die voor het ijs werden afgezet. Je hebt dus een combinatie van erosie onder het ijs (tunnenldalen) en depositie voor het ijs (de sandrs). Als het ijs opschuift, worden de oudere sandrs weer gekannibaliseerd door de tunneldalen. Volgens mij heeft de Elster ijskap lang stil gelegen tot aan de Hondsrug. Hiermee kan je het ontstaan van het Drents Plateau en het Hunzedal verklaren. Het Drents Plateau is ahw een grote mega-sandr, ingesneden door tunneldalen. Dit is de enige manier waarmee je alle Elster verschijnselen kunt verklaren. De latere Saale heeft het nog wel een beetje geboetseerd, maar de belangrijkste topografie is in de Elster ontstaan. Groetjes, Wytse
Hoi Wytse, dank voor deze uitgebreide reactie. Jouw idee over de oorsprong van de Hondsrug en het Drents Plateau komt niet overeen met de theorie van de Hondsruggletser en ook niet met de geologische kaart op DINOloket waarop het plateau als keileem wordt beschouwd en niet als sandr. Ben jij niet overtuigd van de Hondsruggletser?
Hallo Mathilde,
Ik zie in je tekst staan: Bargum in Friesland, zo a/h kaartje te zien bedoel je Burgum waarschijnlijk.
Dank je wel! Ik heb het meteen veranderd.
Hallo, ik ben ook gefascineerd door het ontstaan van deze tunneldalen en heb meer dan eens Dinoloket bestudeerd. Dat het niet helemaal duidelijk is hoe ze zijn ontstaan maakt het nog interessanter. Ook vind ik het bijzonder dat er zoveel verschillende tunneldalen op korte afstand van elkaar liggen. Een verklaring zou kunnen zijn dat smeltwater eerst een groot stuwmeer op de ijskap vormde en uiteindelijk in korte tijd met veel kracht een uitweg vond onder het ijs door. Omdat de druk van het water dan gelijk weg was bleef het tunneldal als een diep meer met stilstaand water achter onder de ijskap. De uitweg aan de rand van de ijskap was bovendien geblokkeerd door het meegevoerde materiaal. Een volgende keer, vele jaren later, zocht het smeltwater dan een andere weg en maakte daar weer een nieuw tunneldal. Misschien is het zo gegaan, maar misschien ook niet.
Hee dank je wel voor je reactie. Ik heb geleerd dat een hypothese overeind mag blijven tot het tegendeel bewezen is, en dan moet je hem ook los durven laten. Ik vind de dalen wel erg diep voor je hypothese. Maar het sterke is dat jij niet aan stroming denkt, dus je hebt benedenstrooms geen uitgang nodig. Ik zat zelf te denken aan heel diepe permafrost die verzadigd was met ijs. Ijs neemt meer ruimte in dan water, dus toen het weer eens een duizend jaar warmer was tussendoor, smolt dat ijs en bleven vorstscheuren over. Maar waarom dan evenwijdig en niet in een zeshoekig patroon? Nou, we denken er nog over.
Hallo, ik ben een student Landschapsgeschiedenis, ik vraag me af: hoe is dat mooie kaartje van de tunneldalen tot stand gekomen? Ik heb dinoloket al doorgeklikt maar ik krijg het niet voor elkaar!
vr gr
Ik zal een blogpost wijden aan het maken van dit kaartje, dan kun je het proces volgen.