Bennekom in 1634

Halderbrink, zegt de stem in de bus. En dan stopt de bus al of niet bij een bushalte langs de Dreeslaan ten zuiden van de A12. Aan de ene kant zie je het Binnenveld, aan de andere kant de rand van Bennekom. Wat is dan toch de Halderbrink?

Nu is het een nieuwbouwwijk in Bennekom. Maar vroeger was het een eigen gehucht met een brink. Met een eigen kaart uit 1634.

In mijn boek ‘Water in het Binnenveld’ beschrijf ik de geschiedenis van het waterbeheer in het Binnenveld, het gebied tussen Veenendaal, Ede, Rhenen en Wageningen. Bekijk dit boek bij bol.com.

De kaart is gemaakt door Isaac en Nicolaes van Geelkercken in 1634 en is er eentje in een serie van 16 die samen zijn gebonden in een atlas. Ik vind het een mooie duidelijke kaart maar van de onderlinge verhoudingen klopt helemaal niets. Dat hoefde ook niet: de kaart is gemaakt in opdracht van het St Catharina Gasthuis in Arnhem, en al hun percelen staan er perfect op. De gebieden ertussen zijn gecomprimeerd zodat er veel percelen op een kaartblad passen, en het toch best duidelijk is waar alles ligt.

Op deze kaart zien we links de polders in het Binnenveld, en rechts Bennekom. Tussen die twee gebieden loopt een weg die aangeeft hoe de gebieden ongeveer ten opzichte van elkaar liggen.

Bennekom en Halderbrink

Rechtsonder zien we Bennekom. En daarboven zien we een ronde brink met huizen eromheen: de Halderbrink.

Is daar nu nog iets van over, behalve de naam van een nieuwbouwwijk en een bushalte?

Ik zie ook op de oudste kaarten op topotijdreis geen Halderbrink als brink met huizen eromheen. Wel de Hoekelumbrink. De Halderbrink is een polder in het Binnenveld (de polder van de mensen van de Halderbrinke wellicht?).

Maar enkele punten zijn herkenbaar. Kasteel Hoekelum en de kerk van Bennekom natuurlijk. Verder de Kekkesteeg (Van Geelkercken schrijft Keecksteeg): daar is de Dreeslaan overheen gelegd ten zuiden van de A12. Ik zie een weg van Bennekom naar Harselo, dat moet de Lange steeg zijn. Ik zie de Breukelderweg, die ligt er nog. Ik zie de Voshol: hmm, dat is nu een huis aan de weg tussen Hoekelum en Bennekom. Dat kan niet hetzelfde zijn.

Ik puzzel verder en dan heb ik een wow-momentje: dat grote groene veld kan ik terugvinden op topotijdreis 1891. Exact dezelfde vorm, sloot in het midden, duiker bij de Kekkesteeg. Ik teken wat wegen in en in geel de Halderbrink. In rood enkele wegen zoals de Breukelerweg, weg naar Harselo, Dijkgraaf, de Kekkesteeg en nog wat.

Nu in 2019. Bennekom is respectvol omgegaan met deze eeuwenoude brink: hij ligt als groene oase in de stad. Met boerderij. Omzoomd door de Brinkerweg, Halderbrinkweg, Halderweg, Commandeursweg en wat nieuwe namen.

Leuk hoor.

O ja, en dat veld dat ik herkende? Dat ligt er ook nog. Het heet Het Geurtje. Het is het veld tegenover het zwembad, ten oosten van de Dreeslaan. De duiker gaat nu onder de Dreeslaan door. Ook het Geurtje is een oude naam: op de kaart van 1628 staat Geert nae Maenen.

Binnenveld

Nu het linkerdeel van de kaart.

Nicolaes en Isaac tekenen de Grift, de Kromme Eem, de Eemdijk, de Maanderdijk en de eerste huizen van Veenendaal. Evenwijdig aan De Grift de Veensteeg, Slagsteeg, Rijnsteeg en de Dijkgraaf. Dit zijn vier weggetjes maar het gaat om de sloten erlangs die de polders ertussenin ontwateren naar het zuiden, waarna de Grift het water alsnog naar het noorden afvoert. De stegen beginnen aan de Maanderdijk en Eemdijk. Hiertussen liggen de 1e t/m 4e polder van Wageningen en 2e t/m 4e polder van Bennekom. De 1e polder van Bennekom ligt aan de andere kant van de Eemdijk. Ik heb eerder meer geschreven over deze polders.

De Maanderdijk beschermt de polders van Wageningen en Bennekom tegen het water uit de polders van Maanen, Velthuizen en Doesburg. Die laatste polders liggen hoger, en werden ontwaterd via de wetering naast de Eemdijk. De waterstand in deze wetering lag dus hoger dan de waterstand in de stegen. Bij de Maanderdijk tekent Geelkercken een schut: een sluis die voorkomt dat hoog water van de Grift de polders bovenstrooms instroomt.

Ik lees uit deze kaart dat de Eemdijk jonger is dan de stegen: de Eemwal is erdoorheen gelegd en heeft een punt van de ingedijkte polders afgesneden. Die punt werd vervolgens weer een natte zompzooi, en is nu mooi natuurgebied in ontwikkeling. Op de volgende topokaart (topotijdreis) van rond 1885 zie je goed dat het verkavelingspatroon aan weerszijden van de Eemdijk (of Eemwal) doorloopt. Ik denk dat mijn vermoeden klopt. Wat je op onderstaande topokaart ook mooi ziet is hoe de zandrug het kaarsrechte patroon van de stegen doorbreekt.

Op het AHN verbeeld ik me dat ik de oude verlengde loop van de Veensteeg nog kan zien, maar dan kan net zo goed wensdenken zijn. Ik ben dus hopeloos op zoek naar oudere kaarten van de begintijd van de polders, maar tot nu toe noppa nada. Mocht iemand iets weten, dan houd ik me aanbevolen.

O ja, die zandrug: Op de kaart van Nicolaes en Isaac worden de vier stegen verder doorkruist door de weg van Bennekom naar Haβeloo die eindigt op de Eemdijk. Vandaar kon je dan verder naar de Maanderdijk en naar Veenendaal. Rond Harselo lag bebouwing: hier ligt een zandrug temidden van de zompige nattigheid, en onze voorouders wisten het wel waar je je huis moest bouwen. Deze woonkern heet nu De Kraats. Het korte olifantenpaadje tussen de weg naar Bennekom en de Dijkgraaf is inmiddels geasfalteerd en heb ik op de topokaart ook ingetekend.

Tekst

Rechtsonder staat een korte tekst over een veld dat verkocht is omdat de kippen van de buurman het veld bedierven.

Leden kunnen mijn transcriptie lezen.

Alle afbeeldingen