Rijn tussen Maurik en Wijk bij Duurstede

De Rijn tussen Arnhem en Wijk bij Duurstede (waar hij overgaat in de Lek; ik dacht altijd bij het kruispunt tussen de Rijn en het Amsterdams-Rijnkanaal, maar dat is natuurlijk nonsens want dat ligt er nog maar 70 jaar; de naamswissel is net ten oosten van Wijk bij Duurstede waar de Kromme Lijn aftakt) is nergens echt veranderd sinds 1815, de eerste topografische kaart op Topotijdreis, behalve waar de twee stuwen zijn gebouwd bij Driel en Maurik dus, en tussen Maurik en Wijk bij Duurstede. Dat laatste stukje wil ik vandaag volgen in de historie. En wel terug in de tijd.

Dit is de kaart uit 2020. Het oude centrum van Wijk bij Duurstede ligt links. Rechts daarvan takt de Kromme Rijn af: dit was de oorspronkelijke loop, die naar Leiden liep en bij Katwijk in zee kwam. Dat is al heel lang niet meer zo. Maurik valt rechts net buiten de kaart ten zuiden van de Rijn. Achter de letters ESRI zie je de eerste bebouwing. Links onderin Rijswijk, links daarvan zie je nog net het blauw van het Amsterdams-Rijnkanaal, dat van Amsterdam naar de Waal loopt. Ten noorden van Rijswijk ligt korenmolen de Hoop. Laten we dit stukje Rijn eens terug volgen in de tijd.

Dit is in 1979. Er is veel minder water. Bij Maurik ligt het eiland de Koornwaard. Ten westen daarvan ligt eiland de Waarden van Gravenbol. De grote stuw, rechts tegen de rand, is in aanbouw. Op de Koornwaard zie ik de boerderij Den Duinen, en dat is het enige dat in 2020 bewaard is gebleven bij de crossbaan. We gaan verder terug naar 1950.

Hee, de stuw is er nog niet. De Rijn kronkelt en is nog niet rechtgetrokken, vergelijk deze met de kaart uit 1979: twee grote bochten zijn in 1979 rechtgetrokken. De Koornwaard is hier geen eiland maar ligt op de noordoever en hoort bij Utrecht. Nu is dit het Eiland van Maurik op de zuidoever in Gelderland. De waarden van Gravenbol zitten vast aan de Betuwe en horen bij Gelderland, nu bij Utrecht. Ten westen daarvan ligt een afgesneden meander, kronkelwaard de Roodvoet die hoort bij Utrecht (nu bij Gelderland). Je ziet dat de inlaat daarvan (dus het oostelijke punt) is afgedamd. De steenfabriek op de Roodvoet staat voor het eerst op deze kaart; in 2020 ligt hij er nog. Ik ga verder terug naar 1890.

Dit is boeiend! Je ziet dat geprobeerd wordt om een grote bocht af te snijden. In de bocht staan de letters DE, het is een bocht die ver de Betuwe in kronkelt. Het schiereiland op de noordoever heet De Roodvoet. Maar wat je hier ziet is dat er rechtsbovenin deze bocht een dam is gelegd. En dat er een smal kanaal is gegraven tussen twee punten in de Rijn, ongeveer in het midden bovenin. Langs dat kanaal zullen stevige dijken zijn gelegd een beetje ver van het water. En nu maar hopen dat de Rijn de hint snapt en dit kanaal verder uitschuurt en zo dit als nieuwe hoofdloop kiest. En dat is gelukt, zoals we zien op de kaart van 1950. Ik ga nog verder terug tot 1850.

Ja zeg, zo was het dus toen de Rijn zijn eigen weg zocht. Wat een verschil met nu. Een kronkelende rivier, lastig om met groter wordende schepen doorheen te komen. Ik zie enkele wel heel smalle plekken. En ik zie niets van de Kromme Rijn ten oosten van Wijk bij Duurstede, dat komt omdat die in de gracht begint. Op de kaart uit 1890 zie je het kanaal verschijnen. Ik kan nog een kaart verder terug tot 1815.

Rijswijk staat er prominent op, ten noorden daarvan (rondje) windmolen De Hoop die er nu meer dan 200 jaar later nog ligt, Linksbovenin achter het jaartal ligt Wijk bij Duurstede. De bandijken liggen ook nog ongeveer zo, maar de Rijn heeft een andere loop.

Een lezer Rob maakt me erop attent: de bandijken liggen er nog net zo, daar binnen is de Rijn genormaliseerd.

Nog een mooie kaart van de bocht uit 1838:

Meer weten over de geschiedenis van de Rijn? Doe mee met Zandbanken in de Rijn. Ik onderzoek in 30 afleveringen de Rijn tussen Arnhem en Vianen aan de hand van een tien meter lange kaart uit 1671. Lees over meanderen, anastomoseren en vlechten. Over zandbanken, rijswaarden, grienden en uiterwaarden. Over bandijken, schaardijken en kaaidijken. Over veldbezoeken van de Gelderse Rekenkamer in de 17de eeuw die zoveel mogelijk zandbanken in gebruik wilde nemen en landmeter Bernard Kempinck die kaarten aanleverde. Over het Gelders waterrecht en het leggen van kribben. Met vele kaarten, foto’s en tekeningen.

Alle afbeeldingen