Als kerstcadeautje een prachtige kaart van de Rijn bij Arnhem en De Praest. Deze kaart is voor mij helemaal nieuw; ik stuitte er toevallig op maar ik ben hem nooit eerder tegengekomen op mijn zoektocht naar kaarten van Arnhem, Meinerswijk, de Rijn. Maar goed, hier is hij.
De kaart is anoniem, 32 * 44 cm en getekend op papier. Het noorden is onder. Het is geen hogere cartografie maar wel een schilderij voor aan de muur. Wat een leuk ding.
Ik ben altijd op zoek naar kaarten waar je landschapselementen op ziet, en deze kaart is echt iets voor mij: ik herken kronkels van kronkelwaarden. Dat is dan al de derde kaart waarop ik die herken, maar dat houd ik voor een ander verhaal.
Onderaan zien we Arnhem. Ik zie zes schepen. Een scheepskenner zou de vier grote zeilschepen moeten kunnen identificeren: wat is die schuine mast? Ooh wacht, rechts vaart een schip en dat is dus de gaffel waaraan het grootzeil hangt. Maar dan wat te lang getekend. Is dat een Rijnaak? Het zijn in elk geval platbodems, want ze liggen op het zand zo te zien. NB: zie reactie van J, het is geen gaffel maar een spriet en de verhouding klopt wel.
Ik heb niet de indruk dat de tekenaar op schaal bezig is geweest: schepen zijn groot, maar de huizen en bomen aan de onderkant zijn wel erg klein. Op een derde van rechts zie ik iets wat op molenstenen lijkt die groter zijn dan de huizen ernaast. De mensen in de schepen zijn ook veel te groot. Hee de wind komt uit het oosten. Rechts op de oever de Cran der Stadt Arnhem. Links op de oever een zeilschip op een heel andere schaal en in de hoek de Rijnpoort met met mensen van wie eentje zwaait. Met de tekst Jan Paletten bolwerrck. Buiten de poort gras, bomen, de letter K en de tekst Arntt van Brijners weertt.
Ik steek de Rijn over en kom op de zuidoever. Eerst het water. Ik zie behalve den Rhijn enkele inhammen en ook deen alden Rijn. Tussen de oude en de nieuwe Rijn een banaanvormig land met een vrouw en een koe erop. Volgens mij draagt ze een schaal melk op haar hoofd; ik ken dat alleen van Afrika. Maar ze houdt de schaal wel vast, en dat doen Afrikaanse vrouwen niet. Ik lees die is die start van Arnhemsweeijlant offte gron lantt. Met de start = staart wordt het benedenstroomse deel van een zandbank of waard bedoeld. Maar de staart is verder uitgegroeid naar beneden (rechts dus) en daar is het gele stuk besteken met rijshout, wilgen. Daar lees ik dit is dat nij besteijk van die Staett Arnhem. Of, hertaald in nu, dit het nieuw met wilgen bepote land van de stad Arnhem.
Dat woord besteijk moet je even onthouden, want komt meer voor op deze kaart. Een zandbank die boven water bleef, werd met wilgentakken besteken. Die lopen makkelijk uit en de wortels houden het zand vast. En daar kun je ook nog rijshout van oogsten. Meer over grienden.
Dat banaanvormige land LHI lijkt op een kronkelwaard en dat vraagt wat uitleg (volgers van Zandbanken in de Rijn herkennen de uitleg en kunnen de volgende alinea’s overslaan).
Een kronkelwaard hoort bij een meanderende rivier waarbij de buitenbochten afkalven en de binnenbochten aangroeien. Een mooi voorbeeld in Nederland zijn de Ravenswaarden in de IJssel bij Gorssel. Dat aangroeien van de binnenbocht moet je je niet voorstellen als papier machee waarbij er steeds een nieuw laagje aan de oever groeit. Maar meer als een mini-Waddenzee: er ontstaat een zandbank voor de kust en daar achter stroomt eerst nog een beetje water en geleidelijk slibt dat dicht. Op het strand zie je iets dergelijks ook regelmatig gebeuren.
Ik zal een dergelijke (andere plek aan de IJssel) uitsnede draaien en spiegelen en dan herken je de vormen van de kaart van de Rijn.
Meer weten over de geschiedenis van de Rijn? . Lees meer over mijn onderzoek: Zandbanken in de Rijn en doe mee. Ik onderzoek in 24 afleveringen de 24 bochten van de Rijn tussen Arnhem en Everdingen. Lees over meanderen, anastomoseren en vlechten. Over zandbanken, rijswaarden, grienden en uiterwaarden. Over bandijken, schaardijken en kaaidijken. Over veldbezoeken van de Gelderse Rekenkamer in de 17de eeuw die zoveel mogelijk zandbanken in gebruik wilde nemen en landmeter Bernard Kempinck die kaarten aanleverde. Over het Gelders waterrecht en het leggen van kribben. Met vele kaarten, foto’s en tekeningen.
Terug naar de Rijn en deze kaart. Ik had de banaan LHI met de vrouw met de koe gehad.
Dan volgt de deen alden Rijn F.
Dan volgt banaan A met groen hooiland en bomen en de tekst doectoer Pannekoekx unde Mekerens weertt.
Dan volgt een nog oudere Rijnloop die is dichtgeslibd met zand en dan komt een donkerbruine banaan B. Ik vermoed dat dit zand is, misschien verstevigd met matten. Erin staat dit is dat cappittels hooefft daer van zij in possessij zijn. Dit was het Kapittel van St. Pieter te Utrecht. Det gebruik van het woord hoofd vinden we terug in havenhoofd. Het hoofd loopt door in een stuk dat duidelijk met matten is bekleed. Dit is een kribbe. Kribben werden gemaakt van rijshout, van wilgenhout dus. In een ander handschrift staat er een lastig te lezen tekst naast: aver dese kribbe ende dweeste wort bij den Heren vanden Capittel geclaecht. Die a aan het begin van aver moet je als een o zien: dat is typisch Ernhems. Zo werd de Sint Jansbeek ook de Sonsbeek. Maar wat is dweeste? Ik kan het niet goed lezen en ik heb geen idee.
Ik lees altijd graag suggesties, daar wordt het blog alleen maar beter van.
Naast dit bruine hoofd en kribbe weer een stuk groen hooiland met boompjes en een gele rijsweerd G met wilgen bepoot. Hierin ook een wolkje groen, wat zou dat zijn? en een tekst. Nou moe, dat is lastig. Ik maak ervan: dit is dat nij besteijcke van doectoer Pannekoekx und is geheel diep gewast dat .. ….. cheen water van het slaen waser comend an der Heren hoefft … printten und veer schepe coste varen. Iemand zin om mee te puzzelen? En dan de krib N van rijshout doector Pannekoekx krijb.
Dan een bruine banaan E met een boer. Wat een merkwaardige kleren. Waarvan maakten ze zo’n strakke broek als je geen elastaan hebt? Dan knip je hem schuin op de draad natuurlijk. De boer is aan het zaaien en vogels pikken een graantje mee. Als een boer het aandurft om te zaaien betekent dat dat dit stuk grond niet vaak overstroomt. Dus dat is zo’n aangegroeide zandbank van de kronkelwaard. Ook deze banaan heeft een staart M waarnaast de tekst die leste aenwas is sit desen winter gewwest. Lastig leesbaar, ook door de vouwen in het papier, maar deze staart is dus de afgelopen winter aangegroeid.
Dan een inham die nog water is en dan de grote hooilanden met bomen D Doectoer Pannekockx rijsweerdtt. Ook hieraan vast een krib van Doectoer Pannekock.
Boven langs de rand links de Praest en een weg en vier huizen. Links Lars huis, zijn buurman is Tonis van Gent, van het derde huis wordt de bewoner niet vermeld, en het vierde huis is van Doctor Pannekoeck en dan het oude droge land het Olt Hoeffeijch lantt en Mekerens lantt.
Er zitten geen stukken bij in het archief, maar er staat wel een tekst op de achterkant die helpt te begrijpen waar de ruzie over gaat. De doorgang naar het havenhoofd is door de rijsweerden van Doctor Pannekoek zo smal geworden dat het veer tussen Arnhem en de Praest er niet meer door kan. Daar had Doctor Pannekoek zelf ook last van, want hij woonde zelf ook in De Praest. Maar blijkbaar vond hij dat geen probleem en had hij hierover met het St Pieter Kapittel in Utrecht ruzie.
Nou topotijdreis. In 1880 zie ik dit:
Noorden is boven. De schipbrug ligt er nog, en een havenkom. De Praest is inmiddels verbasterd tot De Praets. Links daarvan ‘t Heuveltje (Hoeffeich lantt?)
En nu? Alles voor de auto.
Wat de schepen betreft, dit zijn schepen met een sprietzeil. De spriet liep bij een gehesen zeil van de voet van de mast schuin naar boven, het zeil was rechthoekig en de spriet liep dus diagonaal over het zeil heen. Dat betekent ook dat de spriet ongeveer even lang was als de mast, en de verhoudingen op de tekening kloppen dus wel.
Overstag gaan was met een sprietzeil lastiger dan met een gaffelzeil, het voordeel was dar er geen laag boven het dek hangende giek nodig was.
In de loop van de 17e / 18e eeuw is het gaffelzeil steeds algemener geworden.
Dank, ik heb je opmerking in de tekst verwerkt.