Rivieren in Rivierenland

In Rivierenland, het gebied tussen Spijk – waar de Rijn sinds kanalisatie ons land binnenkomt – en de Maasvlakte – waar meer dan de helft van het Rijn- en Maaswater ons land weer verlaat, liggen zo’n veelheid aan rivieren en kanalen dat het me duizelt. Ik ken de Rijn, de Waal en de Maas en weet dat de Rijn bij Wijk bij Duurstede de Lek wordt, maar hoe dat precies zit met de Merwede, waar de Amer ligt (niet bij Amersfoort) en hoe de Hollandse IJssel loopt en de Rotte van Rotterdam, en dan zie ik dat er drie Merwedes zijn: het zegt mij allemaal niets. Vandaag las dat de Alblas uitmondt in de Noord, nou daar werd ik niets wijzer van.

Dus ik besloot een kaartje te tekenen. Maar dat werd al snel veel te vol en onduidelijk; dat schoot niks op. Maar toen bedacht ik om de drie riviermonden te tekenen en dan terug te redeneren waar die het water vandaan krijgen. Ha, toen klaarde de lucht op. Dit is mijn kaartje geworden:

Wat een orde, wat een eenvoud. Dat kan niet goed zijn..

Ik heb de twee hoofdrivieren Rijn en Maas laten doorlopen tot aan de Noordzee zoals ze voor de Elizabethsvloed liepen. Dus de Rijn stroomt naar Katwijk, en de Maas naar Brielle. Tussen de Maas en de Rijn ligt de monding van de Merwe of Merwede die het Scheur wordt genoemd.

Eerst de Rijn. Die kwam bij Lobith ons land binnen en stroomde bij Katwijk er weer uit. Van Spijk naar Katwijk, maar dat is tijdreizen op rijm. Rond het begin van de Middeleeuwen (of iets eerder) ontstond de IJssel als zijtak. De Eem is nooit een zijtak geweest, maar als je de Grebbedijk zou weghalen wordt hij dat wel. De derde zijtak is de Vecht, ook waarschijnlijk aan het eind van de Romeinse tijd ontstaan. Die drie recente zijtakken gaan naar het noorden.

Dan de Maas: die komt bij Maastricht ons land binnen en gaat bij Maassluis er weer uit. Dat klinkt lekker, maar klopt niet, want Maassluis ligt niet aan de Maas, hoe ik ook tijdreis. De Maas komt bij Eijsden ons land in en gaat bij Brielle er weer uit. De Maas heeft zijn benedenloop vele keren verlegd, en dat is hoofdoorzaak van mijn verwarring. Nieuwe Maas (daarvan zijn er twee begrijp ik inmiddels, zucht), Oude Maas, Brielse Maas, Bergse Maas, Afgedamde Maas, Oude Maasje (daarvan zijn er drie): hoe moet een Tukker dit onthouden? Ik lees dat de Nieuwe Maas niks met de Maas te maken heeft maar de benedenloop is van de Waal. De Maas krijgt in Brabant water erbij via de Dommel, Mark, Dintel en nog een paar, en ook vanuit het noorden. Het Land van Maas en Waal watert af in de zuidwestelijke richting op de Maas, zie deze kaart. Die zuidwestelijke richting ga ik even onthouden.

Meer over deze prachtige kaart uit 1544.

Terug naar mijn tekening. Tussen de Rijn en de Maas ligt nog een systeem met een eigen monding, het Scheur waar de Nieuwe Waterweg in is gegraven. Daarop komt het hele gebied tussen de Rijn en de Maas uit. Dus de Waal, Linge, Korne, Lek, IJssel, Rotte en de Schie, ook de Alblas, de Giessen en vast nog een hele rij kleinere. Ze horen allemaal bij dit middelste systeem met het Scheur als monding. Voor wie, zoals ik, nog nooit van het Scheur heeft gehoord een topokaart met het Scheur en de Maas voor de Nieuwe Waterweg werd gegraven.

Deze kleinere riviertjes breidden zich achterwaarts uit en begonnen de Rijn af te takken. Daardoor ontstonden de twee grote zijtakken van de Rijn naar het zuidwesten: de Waal en de Lek. Of de Rijn brak naar het zuiden door, kan ook. In elk geval, er ontstonden twee zijtakken naar het zuidwesten, de Waal en de Lek.

De Waal: De Waal en de Rijn wisselen stuivertje sinds de laatste ijstijd, denkt men, en dat komt door een knik in het verhang in de nauwe doorgang tussen Kleef en Elten. Door die knik blijft beneden die doorgang grind liggen, en dat verstopt de hoofdstroom. Als de Rijn is dichtgeslibt, neemt de Waal het over, en als die een paar honderd jaar later is dichtgeslibt, neemt de Rijn het weer over. Tot we daar niet meer tegen konden en we in de 18de eeuw met een reuzenkrib de verdeling in beton hebben gegoten.

De Lek: De aftakking van de Lek ontstond halverwege de Middeleeuwen. Het riviertje breidde zich achterwaarts uit tot hij de Rijn had bereikt, en al snel werd het de hoofdstroom. Misschien was het ook wel andersom en brak de Rijn door en ontmoette daar een handige al bestaande loopje. In elk geval, de Lek nam snel de Rijn over. In de 12de eeuw werd de Rijn bij Wijk bij Duurstede (W) afgedamd. Ok, ik ga even verder terug in de tijd tekenen en gum de Lek en de Waal uit.

Ik gum de Waal niet helemaal uit, want ten eerste heeft Nijmegen altijd aan de Waal gelegen volgens mij en ten tweede wisselen de Rijn en Waal elkaar dus af. Waar de Waal en Linge samenstromen, begint de Merwe. Een eindje verder komt de Giessen en de Alsblas erbij (niet ingetekend) en daarna de Lek, de IJssel, en tenslotte de Rotte en de Schie. Allemaal riviertjes die vanuit het noordoosten aan komen stromen naar de Merwe-Scheur, en er zijn er nog meer. Het water stroomt graag naar het zuidwesten, zoveel is me duidelijk.

Hoe zou het komen dat het hele systeem naar het zuidwesten zakt? Waarschijnlijk heeft dat te maken met tektoniek. Je hebt wellicht wel eens van de Peelhorst en de breuken in onze ondergrond gehoord. De schol ten zuiden van een van de grotere breuken zakt scheef naar het zuidoosten. Op de volgende doorsnede ligt de donkerblauwe vlek bij Eindhoven, en Eindhoven zakt sneller dan Utrecht. Daardoor glijden de rivieren af.

Meer over deze afbeelding.

Niet met meters per eeuw, maar genoeg om van invloed te zijn op de loop van onze rivieren. Vandaar dat de Waal en de Maas bij Tiel zo’n rare bocht naar het zuidwesten maakt.

De Rijn heeft hier geen last van (buiten deze uitsnede), integendeel, die gleed steeds verder naar het noorden langs de Utrechtse Heuvelrug. Op deze uitsnede zie je de Linge bovenaan kronkelen in het verlengde van de Waal. Als je deze uitsnede zo bekijkt, is het verleidelijk te denken dat de Linge oorspronkelijk het verlengde van de Waal zou zijn geweest. En de Waal stroomt in het verlengde van de Maas. Daar heb ik nooit iets over gelezen dus dat zal wel niet.

Maar, het lijkt wel of in het westen, Dordrecht en omgeving, een andere schol juist naar het noordwesten zakt. Op de topokaart van 1861 lopen de Scheur en de Maas netjes naast elkaar naar het noordwesten. De Maas zelf is ook op verschillende plekken naar het noordwesten gaan stromen. Op de doorsnedes van dinoloket kan ik dit niet teruglezen. Het gaat natuurlijk niet om wat dieper ligt, maar om wat sneller zakt, en dat tonen deze doorsnedes niet. Op basis van het volgende plaatje zou ik de rivieren aanraden om naar Alkmaar te stromen, wat onzin is.

Meer over deze afbeelding.

In elk geval zijn op verschillende plekken de Maas en de Waal-Merwe met elkaar vermengd geraakt. Bij Heerewaarden zit er maar een paar honderd meter tussen de twee rivieren, en in het verleden zijn daar meerdere verbindingen geweest. Zo ook bij Dordrecht waar de Maas tot de Elizabethsvloed in de Merwe stroomde (of andersom?). En bij Gorinchem waar de Maas tot 1904 in de Merwe stroomde. Toen is hij afgedamd en is de Bergse Maas gegraven. Inmiddels is de Maas helemaal los van de Waal gemaakt, zie laatste tekening met de Bergse Maas en de Amer. De oude loop is volledig in het Lek-Waal systeem opgenomen. Ha vandaar de Maasmond en de Maasvlakte: geen Maas te bekennen daar, maar vroeger wel. Het scheiden van de Maas en de Waal werd voordat de Deltawerken werden gemaakt, de grootste Hollandse overwinning op het water genoemd. Wow, ik dacht de Afsluitdijk…..

Nu ik het allemaal wat beter begrijp, teken ik nogmaals het plaatje van 2022 en probeer de Merwe of Merwede erin te passen maar dat lukt nog niet echt.

De Oude Maas en de Scheur vormen samen het havencomplex bij Rotterdam met de Nieuwe Waterweg. De Merwede splitst in de Beneden Merwede en de Oude Maas (ik sla wat takken, zijriviertjes en namen ertussen over). Dus van een waterdruppel in de Waal kan ik nog niet zeggen waar hij in de Noordzee uitkomt. De Merwede verstoort de logica, maar verder ben ik er wel tevreden mee. Zou ik het nou eindelijk eens onthouden? Ik vermoed van niet.