1724 Rozendael – Isaac van den Heuvel

Deze kaart is zo mooi, die kun je uitprinten, inlijsten, ophangen. Of nog beter: uitprinten, onder een glasplaat op je bureau leggen en dan er uren naar kijken. Er zijn meerdere versies van, maar deze is de meest informatieve – vind ik. Deze kaart is ook opgenomen in het kaartboek van Rozendael uit 1721 van Bernard Elshoff, maar daar ontbreekt die lange tekst links.

Het noorden is links. De kaart is ongeveer 60 * 90 cm groot. Het is een kopie van de kaart in het kaartboek, maar de tekst links is dan wel wat raar: er staat dat Van den Heuvel de kaart in 1724 getekend heeft, en dat Elshoff hem in 1721 gecopieert heeft.

Waar zitten we? Dit is landgoed Rozendael, nu gemeente Rozendaal. Een van de kleinste gemeentes – qua inwonertal – van Nederland, feitelijk is het een dorp, een kasteel, een beek en heel veel zand en heide. Historisch zo gegroeid. Bij verkiezingen zijn ze meestal het eerste klaar met tellen.

Rechts op de kaart – dat is het zuiden – zien we kasteel Rozendael. Vier rechte bomenlanen beginnen daar. Een vijfde bomenlaan, de Berkenallee, loopt van Terlet naar een punt ten oosten van het kasteel. We zien nog twee rechte wegen: de Koningsweg naar Ginkel en de Koningsweg naar Hoog Buurlo.

Laten we de grens eens virtueel aflopen, beginnende bij de Rozendaalsebeek, rechts op de kaart, en dan met de klok mee. Niet dat ik alle pollen die rond 1724 zijn vernieuwd ga noemen hoor, dat kun je zelf wel zien en bovendien liggen die er niet meer.

Bij de Rozendaalsebeek staat op de grens een grenspaal. [is die er nog?] Op de eerstvolgende hoek staat een paal die in 1724 al oud werd genoemd. [is die er nog?] Bij de de Geitenkamp, nu woonwijk, staat een paal [die is er nog]. De weg van het kasteel naar Arnhem loopt dwars door de kamp [nu Arnhemse Allee]. Daar maakt de grens een hoek. Verder lopend langs de papieren grens zie ik nog een paar palen [zijn er nog], loop langs de Jakenput en kom dan bij de flauwe hoek waar nu het Eerbeekse fietspad ligt (daar staat nu een verplaatste paal – zie foto), welke plek de Brouwkuilen wordt genoemd.

Daar ligt ook de grens tussen het Rozendaalse veld en het Terletse veld. Dan kom ik bij Terlet. Ook daar zie ik op de kaart een oude paal, die op een nieuwe kaart van alle palen rond Arnhem ook staat aangegeven, maar ik heb hem nooit gevonden. De grens gaat verder langs een doorneboompje. In de volgende hoek ligt Kouwerik [heet nog steeds zo]. Daar maakt de grens een hoek, en komt dan met een grote bocht bij de Groene Vlek bij de Palenberg. Dat is fietsknooppunt 68. Daar heb ik een filmpje gemaakt:

Vandaar gaat de grens naar het zuiden ongeveer langs het fietspad naar de brandtoren, waar op de kaart de Koningsweg naar Ginkel de grens kruist. Vandaar gaat de grens naar de volgende hoek met Bartjens berg [?] [nu Zijpenberg] en vandaar met een bocht langs de grote en de kleine Breuil [nu De Breulen], en slingert dan terug naar de Rozendaalsebeek. Ik wil de hele grens van Rozendaal nog eens rondlopen.

Wat zie ik aan enken/akkers en huizen? Bij Imbos zie ik de Imbosbeek, Imbosberg en de Imbosstruiken, maar van de huizen geen spoor – wat raar is want in het kaartboek van Rozendaal uit 1721 zit ook een kaart van Imbosch, met huizen. Bij Terlet zie ik wel huizen en akkers.

De bewoning buiten de grens van Rozendaal: De Geitenkamp – nu woonwijk – met een wetering – nu Geitenbeek die door de wijken van Arnhem loopt. Valkenhuizen wordt niet getekend, maar wel op de kaart in het kaartboek. Terlet aan weerskanten van de grens – buiten de grens ligt nu het restaurant en vliegveld, binnen de grens is niets veranderd sinds 1724, er is geen huis bijgekomen, integendeel. Verder met de klok mee draaiend komen we pas weer iets tegen bij de Beekhuizer Holt, de Stalenenk [nu sportvelden] bij de Pinkenberg, en tenslotte een enk met de [moeilijk te lezen] naam Kei van Derk Toenis Jordens.

Kei van Derk Toenis Jordens? Van deze kaart zit ook een kopie in het kaartboek. Daarop staat in het zuidoosten – rechtsboven dus – een groter gebied buiten Rozendaal, met Bouillon – nu Biljoen – en Overhaghe erop in een geheel ontgonnen landschap langs de twee beken de Beekhuizerbeek en de Rozendaalsebeek. Bij de enk met de naam Kei van Derk Teu Jordens ligt ook daar een enk met een onleesbare naam: Leir Meules enk. Hier die kaart:

Nou wil ik het weten ook, en ik bekijk de derde kaart. Daar lees ik de Keel van Derck Toenis Jordens. Volgens mij is dit in de omgeving van Daalhuizen. Dit is de derde kaart:

Opvallend vind ik dat de twee kaarsrechte Koningswegen samenkomen bij een beukenstruik bij de Stoeltjesberg. Die naar Ginkel komt Rozendael binnen bij een oude pol die in 1772 [dat kan niet kloppen als de kaart van 1724 is, dus dat lees ik fout] vernieuwd is: dit is waar nu de brandtoren staat op het Rozendaalseveld. De Koningswegen tekent Van den Heuvel niet verder, sta je dan bij een beukenstruik met je jachtgezelschap. Maar vandaan liepen de twee Koningswegen naar het Hof te Dieren. Ook opvallend dat de Koningsweg uit Hoog-Buurlo Rozendaal in het noordwesten binnenkomt bij een doornestruik – we zijn er jongens, hier begint Rozendaal. Was dat nou niet een mooie plek voor een grote indrukwekkende paal? Wij denken dat de doornenstruik een jeneverbes of gaspeldoorn is. In elk geval een struik die niet zoveel voorkomt, anders is het een slechte aanduiding. Die Koningsweg naar Hoog-Buurlo is met goed kijken – G kan dat – nog op het AHN terug te vinden, maar de andere Koningsweg is gemakkelijker: dat is het fietspad (eigenlijk het zandpad naast het fietspad) van de brug over de A50 – de Koningsweg – naar de brandtoren. Ik zie ook nog ergens een Eikenstruik. Het moet een kale boel zijn geweest waarin een eik, een beuk en een jeneverbes opvallende plekken waren.

Ook de Nijp is een naam om over na te denken: is dat een smalle pas tussen twee bergen?

Ik zie ook twee restanten van een wildgraaf, ten westen en oosten van het kasteel. Was dat een wal met greppel erlangs? Is die nog herkenbaar?

Dan het landschap zelf. De kleine heuveltjes zijn duinen in zandverstuivingen, zoals het Valkenhuizerzand. De grotere bergen zijn stuwwal: bij de Terletseberg, Swarteberg, Langenberg, Palenberg, Pinkenberg, Bartjesberg en Stoeltjesberg gaan we de stuwwal op. Droogdalen zijn gearceerd aangegeven.

Tenslotte water, ik kan het niet laten. Dat was blauw maar is nu meer grijs verkleurd. Ik zie de Rozendaalsebeek, de wetering bij de Geitenkamp en de Imbosbeek. En bij Beekhuizen en Stalenenk ligt de Beekhuizerbeek; ik zie daar wel de waterkleur maar kan de tekst niet lezen. Bij Terlet zie ik geen water (hoe kwamen de Terletters aan hun water?) Ik zie halverwege Valkenhuizen en Terlet de Jakenput.

De twee groene vlekken ’t Veen en de Groene Vleck zullen nat zijn geweest. Bij de Groene Vleck – zie mijn filmpje – ontspringt de Eerbeeksebeek. Dit is bij fietsknooppunt 68. Water van de omringende heuvels verzamelt zich hier voordat het naar het oosten afstroomt. ’t Veen is net zo’n plek: water van de Beerenberg, Velperberg en vanuit het noorden verzamelt zich daar, blijkbaar genoeg om veen te vormen. Vandaar begint een scherp ingesneden sleuf door de Koningsheide naar het zuidwesten. Onder de A50 lag daar vroeger een duiker, ik ben vergeten te kijken of die er nog is.

Nog meer raar of leuk? Niet leuk: bij het kasteel in de buurt zie ik radstaken: palen waar misdadigers bovenop werden gelegd voor de raven. Wat Brouwkuilen zijn weet ik niet, maar wellicht gewoon ijzerkuilen of leemkuilen of grindkuilen van meneer Brouwer.

Bossen waren er toen minder dan nu. Ik noemde al het Beekhuizer holt en Kouwerik akkermaalsbos. Dat eikenbos wil ik nog opzoeken. Verder Imbos struiken en de grote en kleine Breuil. De rest was kale heide en zand.

Tenslotte heel veel wegen. Koningswegen, Hessenwegen, en naar alle kanten lopen wegen naar omringende dorpen zoals Loenen, Dieren, Arnhem, Eerbeek, Velp.

Het is een prachtige kaart. We gebruiken hem voor het oostelijke deel van onze serie Merckendal die we in 2023 gaan maken. Daarvoor kun je je al aanmelden – de eerste aanmeldingen zijn al binnen, leuk, dat is telkens weer een verrassing: zou het project waarover wij zo enthousiast zijn meer mensen aanspreken? Wij vinden het elke week interessanter worden, dit gebied heeft zoveel meer te bieden dan wij zelf eerst wisten. Zoals de link tussen ’t Veen en de sleuf door de Koningsheide.

Wandelen op de kaart

Ik wil rond de grens lopen, maar Jacques Thijsse is mij in 1938 al voor geweest. Lees hier zijn verslag:

Alle afbeeldingen:

Tenslotte de tekst links. Abonnees kunnen hier verder lezen.