Keileem is het spul dat achterbleef nadat het ijs in het Saalien was gesmolten. Het is een ongesorteerd mengsel van klei, leem, zand, grind tot stenen van 20.000 kilo.
Ik dacht dat tussen mijn 482 artikelen er wel eentje over keileem zou zitten. Nee hoor, keileem is er tussendoor geglipt…..
Overal waar in het Saalien ijs heeft gelegen, ligt nu keileem. Behalve waar het weg is gesleten. Het is een van de landvormen uit het Saalien. Hier keileem op de kaart:
Op deze kaart die ik in DINOloket heb gemaakt, zie je de dikte van keileem, zowel aan het maaiveld of in de ondergrond.
Keileem ligt in Nederland in twee brede stroken. De noordelijke is het keileemplateau van Friesland en Drenthe. Dit is aaneengesloten met hier en daar een gat erin. De zuidelijke strook door Overijssel, Gelderland en Noord-Holland is verbrokkeld.
De brede strook tussen het noordelijke en zuidelijke gebied is het dal van de Vecht: daar is het keileem door de rivier weggesleten. Net als in Groningen. En op veel plekjes in Noord-Holland en Oost-Nederland. Ook uit de Achterhoek is het verdwenen. Het wegslijten van keileem door een rivier vind ik wel raar. Op sommige plekken in Drenthe is de laag tot 8 meter dik: dat slijt een rivier niet zomaar af hoor. Er is geen reden om aan te nemen dat de laag in Groningen dunner was. Welke gigantische rivier zou dat hebben weggesleten? Het klinkt nog niet als een sluitend verhaal. Bovendien …. zo meteen meer over mijn twijfel over dit verhaal.
Het ligt niet op de stuwwallen, tenzij daar later ijs overheen is gewalst. Dus niet bovenop de Sallandse Heuvelrug, Veluwe en Utrechtse Heuvelrug.
De zuidelijke grens is de HUND-lijn: Haarlem-Utrecht-Nijmegen-Duisburg. Verder is het ijs niet gekomen, dus geen keileem.
Maar …. ik heb boeren in de Gelderse Vallei nog nooit over keileem horen praten. In Drenthe wel. Hoe zit dat?
Op de volgende uitsnede is aangegeven hoe diep de top van het keileem ligt tov NAP. Dat is nogal onhandig, want er wordt geen rekening gehouden met de hoogte van het maaiveld.
Bruin is hoog, blauw is diep. Onder de IJsselvallei, Gelderse Vallei en onder Noord Holland ligt keileem meer dan 100 meter onder NAP. Dat zijn namelijk glaciale bekkens, waar het ijs diep is weggezakt in de ondergrond en om zich heen stuwwallen heeft weggeperst. Het keileem ligt onderin deze glaciale bekkens, inmiddels begraven onder 100 meter zand, klei en veen. In Friesland ligt keileem onder zand uit de zee.
In Drenthe en Twente kun je keileem aanraken. Drenthe is een keileemplateau. Maar als ik je dat wil laten zien dmv een doorsnede op DINOloket, krijg ik het volgende, en dan kijk je natuurlijk alleen nog maar naar de roze tunneldalen en niet naar dat oranje randje linksboven. Die tunneldalen zijn een geweldig fenomeen.
Nu het saaie keileem. Het Drenthse keileemplateau op het AHN:
Wat kun je met het AHN toch mooie plaatjes maken.
Keileem kan dus, gezien het eerste plaatje, opgeruimd worden door erosie. Maar de grote stenen blijven dan achter, om die te verplaatsen heeft water niet genoeg kracht. Zo zijn er stenenvelden ontstaan: een bekende is die bij Urk die tevoorschijn kwam toen de Zuiderzee werd drooggemalen. Maar ook elders zijn er stenenvelden: de Texelse stenen zijn een begrip. Stenenvelden onder water zijn het substraat voor oesterbanken – naast vergane schepen en poten van windmolens.
Hee, dan zou in Groningen en de Achterhoek ook een stenenveld moeten liggen: als een rivier het keileem heeft weggesleten, zijn die stenen immers achtergebleven. Nou, dat stenenveld met keien waar je hunebedden van kunt bouwen, ligt er niet. Nee, het verhaal sluit echt nog niet.
Als keileem wordt achtergelaten door smeltend ijs in een warme periode waarna in een volgende koude periode ijs weer aangroeit, kan keileem vervormd worden tot stuwwallen. Maar het kan ook liggen bovenop lagere stuwwallen die later door ijs zijn overwalst. Of een combinatie van die twee. Dat levert twijfelgevallen op: is mijn geliefde heuvel een stuwwal of een keileembult? Om een of andere reden vinden mensen een stuwwal in de achtertuin interessanter dan een keileembult. De hoogtes in Gaasterland, Vollenhove, Texel zijn heuvels van de Rehburger-ijsrand, en zijn vooral vervormd keileem. Sommige hiervan zijn tot drumlins vervormd.
Keileem is slecht doorlatend voor water en ook voor wortels. Voor veenvorming is het juist aantrekkelijk. Vandaar de uitgestrekte veenmoerassen in voormalig Drenthe.
Kunnen wij nog iets met keileem? Hier en daar is het vroeger gebruikt om stenen mee te bakken. Verder wordt het gebruikt bij dijken: de Afsluitdijk heeft een kern van keileem. Maar laten we stoppen bij alles wat de natuur gemaakt heeft direct te bedenken welk ‘nut’ dit voor de mens zou kunnen hebben. Laat dat keileem maar mooi liggen.
Houd je van fietsen, Groningen en van watererfgoed? Dan is mijn boek Fietsen door Oldambt wellicht iets voor jou. We fietsen door de graanrepubliek in de Dollardpolders, over de keileemheuvels en het oude land en onderweg kijken we naar gemalen, molens, stuwen en ander watererfgoed. Het is niet via bol verkrijgbaar, alleen via deze link. €21,70
Ik vind de nieuwe versie van het dinoloket heel onhandig. De afkortingen van de verschillende lagen wordt niet meer verklaard. Weet je toevallig waar dit te vinden is? Ook zijn de boorresultaten van geologisch booronderzoek niet meer te sorteren op diepte waardoor je dus heel veel boringen van slechts 1,5m diep krijgt en dan komt het boorprofiel ook nog eens in een klein venster. Maar goed, wellicht verbetert het nog.
Het is mij niet opgevallen; ik heb net even gekeken, en volgens mij kun je nog altijd de lithografische nomenclator gebruiken en staan de afkortingen verklaard. Hoe kan het dan dat jij dat niet ziet?
Keileem heeft een heel belangrijke toepassing, die geheel in het kader van je verhalen past; het waterdicht maken van opgeleide sprengbeken.
Ik heb ergens gelezen dat stenen velden geraapt werden voor zeewering! Misschien wel op deze blog? Misschien een verklaring voor het ontbreken van de Groningse stenen velden?
Niet op dit blog, maar ik heb het ook ergens gelezen.