Ik neus weer eens door het digitale Nationale Archief en stuit op een schitterende kaart van Nicolaes van Geelkercken van de Nederveluwe, het gebied tussen Arnhem, Terlet, Wekerom en Wageningen.
Bernard Elshoff heeft hier in 1731 een kopie van gemaakt en die ligt in het Gelders Archief.
Nicolaes gebruikt drie kleuren om gebieden af te bakenen: Reemst, de Moft en Oosterbeek is groen. Geel is het Renkumse veld, Wolfheser veld en Deelen. Rood gebruikt hij voor Ede, Aenstoot (Otterlo) en het Schependom van Arnhem.
De oorspronkelijke kaart is gemaakt in 1632. Deze is blijkbaar twee keer gekopieerd door zijn opvolgers: eerst in 1701 door van Gelder, en vervolgens in 1731 door Berend Elshoff. Deze tweede kopie dateert dus van 99 jaar later, maar blijkbaar veranderde er niet zoveel in 100 jaar. Zou dat echt zo zijn? Ik kan het bijna niet geloven. Dat betekent dat je geboren wordt en doodgaat in dezelfde wereld. Dat je je kinderen inwijdt in jouw kennis, en die kennis geven je kinderen weer door aan hun kinderen want die kennis blijft nuttig. Dit impliceert zo’n andere wereld dan waarin wij nu leven, waarin de wereld van mijn jeugd al niet meer bestaat.
Goed, terug naar de kaart.
Vergelijking van de kaart met de situatie nu levert, dooddoener, veel verschillen op maar de overeenkomsten vind ik leuker. Wat is er hetzelfde gebleven in bijna 400 jaar in ons vol geplande land waar geen vierkante meter nutteloos eeuwen blijft liggen?
De meeste plaatsen op de kaart bestaan nog. Hoogstens is de ene plaats uitgegroeid (Arnhem) en de ander nog precies even groot als toen: Ginkel, Mossel, Reemst, Deelen, Terlet. Enkele plaatsen zoals Rincom, Helsum, Wekerom, Oosterbeek zijn gegroeid. Andere zijn verdwenen: bij Harten lag toen een Capel (maar niemand weet waar) en is nu niet meer dan een herinnering. Grunsvoort, Mariendael, Valkenhuyse zijn landgoederen of kastelen waarvan alleen Dooreweerdt nog bestaat. Wolfhees is verplaatst, de plek van de kaart, nu de kapelheuvel, is nog wel herkenbaar maar er staat niets meer (ja een kunstwerk van gaas).
Het wegenpatroon is nog herkenbaar, alleen zijn de hoofdwegen van toen nu wandelpaden. De wegen liepen tussen de dorpen en de bijbehorende heides en bossen. En tussen de dorpen en handelscentra natuurlijk, en dan het liefst over de kortste route. Een paar kilometer omrijden maakt voor een auto niets uit, maar lopend is elke honderd meter teveel onnodig tijdverlies. De koningswegen zijn er nog niet.
Bij Quadenoord zie ik een kruispunt waar maar liefst acht wegen bij elkaar komen. Een goed punt voor een herberg, maar die zou absoluut ingetekend zijn. We vermoeden dat dit kruispunt in werkelijkheid een knooppunt van wegen was op de uitgestrekte Renkumse Heide en dat deze wegen niet precies in een punt bij elkaar kwamen.
Heijdenstadt
En dan valt mijn blik op iets raars: Heijdenstadt. Omgeven door een wal, ten zuidoosten van De Ginckel, ten zuiden van de Michels Kuil, die nu bekend staat als Mechelse Kuil. Al 400 jaar lang een opvallende kuil waar in de Middeleeuwen recht werd gesproken (maxla is gerechtsplaats).
Over de Paalberg hebben wij een boek geschreven. Ook over de Vossenweg hebben we een boek geschreven. Is Heijdenstadt een stad op de Heide of is het een stad van Heidenen? Het eerste lijkt me niet logisch: zo staan er geen huizen ingetekend. Een zigeunerkamp? Roma en Sinti woonden niet in huizen maar in wagens. Dat zou heel goed kunnen! Hier maak ik een puzzel van.
Alle afbeeldingen:
Premium abonnees kunnen verder lezen over de teksten op deze kaart
Voordelen voor premium abonnees:
- transcripties van teksten op kaarten;
- pdf’s van onze in eigen beheer uitgegeven boeken;
- groeiboeken en artikelen;
- bij veel blogstukken transcripties van archiefstukken;
- de serie Zandbanken in de Rijn (2022);
- de serie het Merckendal (2023);
Er staat: “En dan valt mijn blik op iets raars: Heijdenstadt. Omgeven door een wal, vermoed ik, ten zuidoosten van De Ginckel, ten zuiden van de Michels Kuil, die nu bekend staat als Mechelse Kuil. Al 400 jaar lang een opvallende kuil waar in de Middeleeuwen recht werd gesproken (maxla is gerechtsplaats)”.
Probleem 1: Michels Kuijl ten noorden van de N224 is niet identiek met de Mechelse Kuil ten zuiden daarvan.
Probleem 1: de Mechelse Kuil is gegraven in de jaren dertig, als onderdeel van de Werkverruiming, waarschijnlijk door werkloze jongens uit het werkkamp ‘Wijde Veld, die ook de parkachtige symmetrische slingerpaden hebben aangelegd.
Probleem 3: rechtspraak in de Middeleeuwen vond niet plaats in het bos. De veronderstelling dat de Mechelse Kuil een Germaanse dingplaats zou zijn geweest is ook niet just.
Naar Heijdenstadt is vorig jaar enig onderzoek gedaan door de AWN, maar dat is doodgebloed.
Dank weer! De informatie over de Mechelse Kuil heb ik van het informatiebord wat er naast staat. Dus daar klopt niets van? Tja, dat komt vaker voor. Heijdenstad staat op meer kaarten en ik weet dat er onderzoek naar is gedaan dat niets heeft opgeleverd, ook Geert Nijland schrijft erover op zijn blog: een kamp voor doortrekkende handelaren of zigeuners.
Dat informtiebord is gebaseerd op vermoedens van niet goed ingevoerde locale historici die hun bronnen niet checken, “whisfull thinking” c.q. “klok-en-klepel”.
Over Heijdenstadt heb ik ook een theorie. Ik ben daar nog mee bezig, maar ‘t was m.i. geen kamp voor doortrekkende handelaren of zigeuners. Ik denk eerder aan een nederzetting. Maar ‘t blijft giswerk. Daarom zou goed archeologisch onderzoek fijn zijn. De AWN heeft zich alleen onledig gehouden met opsporen van restanten van wallen langs de nog steeds herkenbare wegen, maar niet met de eigenlijke locatie, helaas.
Ik vind een kamp ook niet logisch. Ik hoop dat je begrijpt dat ik niet denk dat het een Hunnenschans is zoals op de Duno, maar dat ik denk dat Geelkercken (en waarschijnlijk dus ook anderen in die tijd) dat dachten. Dat wijst op iets met een wal eromheen, wat mij betreft mag die wal een paraboolduin zijn, met een vochtige uitstuiflaagte erin, waar mensen gewoond hebben waarvan hij misschien de restanten nog kon zien. Inderdaad, archeologisch onderzoek zou mooi zijn.
Ik keek net nog even naar de ligging van de Michelskuil op de kaart van Van Geelkercken – Elshoff. Die ligt net ten zuiden van de Eeder Weg. Ten zuiden daarvan loopt de ouden Eeder Weg, die ook langs De Sijsselt loopt, en daar ligt de Heijdenstadt aan. Ik zal Geert vragen wat hij denkt dat de huidige N224 is.
Mooi onderzoekswerk heb je gedaan. En ja, ik geloof wel dat er tot de industriële revolutie vooral op het platteland weinig veranderde. Wat een verschil met nu.
dank voor het compliment! Was een leuk onderzoek.